Đây là một kinh nghiệm nhìn trời đoán thời tiết rất quen thuộc của dân gian ta. Với nhà nông, chuyện như vậy là rất bình thường.

Chữ và nghĩa: Năm ăn năm thua!

Trong giờ học về tiếng Việt, nhiều bạn sinh viên có hỏi tôi: Thưa thầy! Gần đây, chúng em hay nghe nói tới cụm từ năm ăn năm thua. Chúng em thấy từ này có vẻ “cay cú” ăn thua quá. Chúng em muốn biết đây thuộc loại từ gì và nó có nghĩa như thế nào?

Xem chuyên đề "Chữ và nghĩa" TẠI ĐÂY

“Người ta đi cấy lấy công

Tôi đây đi cấy còn trông nhiều bề

Trông trời, trông đất, trông mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm

Trông cho chân cứng, đá mềm

Trời yên biển lặng mới yên tấm lòng”.

“Trai” ở đây không phải là danh từ chỉ người thuộc nam giới (đàn ông), phân biệt với “gái” (thuộc nữ giới). “Trai” này là từ chỉ một “động vật thân mềm, có vỏ cứng, gồm hai mảnh, sống ở đáy nước, một số loài có thể tiết ra ngọc hoặc có vân đẹp dùng làm đồ mỹ nghệ” (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020). Chúng ta, chắc nhiều người đã từng thưởng thức món canh trai nấu chua hoặc cháo trai nấu nhuyễn. Cả hai món này nếu có thêm gia vị như hạt tiêu, rau răm thì rất ngon, rất hấp dẫn.

Vấn đề ở đây là, con trai dưới ao dưới hồ kia có vai trò gì trong việc dự báo thời tiết?

Thực tế, lũ trai, lũ hến ăn chìm, chúng nằm im dưới đáy bùn quanh năm suốt tháng. Trong câu tục ngữ trên, người ta chỉ dùng hình ảnh con trai khi sống trong nước. Ấy là, chúng thường hé miệng thè một đoạn nhuyễn thể (thịt trai) nằm trong vỏ ra để di chuyển và để kiếm ăn (là những thứ như lá cây mục, lẫn trong bùn đất). Người ta còn mượn một hình ảnh mô phỏng (phần thân thể của trai thè ra hết cỡ) để định danh cho một loại mũ quen thuộc: Mũ lưỡi trai.

Vào mùa viêm nhiệt, trời nóng bức, đôi khi nhìn về phía chân trời (thường là phía Tây lúc buổi chiều), ta thấy một khối mây lớn ùn lên như những trái núi nhấp nhô. Phía trên những “trái núi” đó có nhô lên một một viền mây khác màu, có hình lưỡi trai. Nếu đường viền này rõ ràng, sáng, sắc nét (giống như lưỡi con trai khỏe - trai lành) thì cứ yên tâm, trời vẫn nắng, chưa mưa được đâu.

• Chữ và nghĩa: Phân gio chẳng bằng cấy mò tháng Sáu
• Chữ và nghĩa: Năm ăn năm thua!
• Chữ và nghĩa: Mắm mặn chết dòi

Nhưng nếu lưỡi trai này có một đường viền tỏa ra xung quanh mờ nhạt, hơi tối (giống như lưỡi con trai bị ốm hay trai chết thè lưỡi, mủn nát) thì hãy coi chừng. Chẳng chóng thì chầy, nhanh có khi chỉ một lát, tan đám “mây thành” kia là mây đen phủ kín trời, cơn giông tố đến nhanh và mưa rào sẽ ào ào trút xuống. Nhà nông đang làm hãy nhanh nhanh thu xếp công việc ngoài đồng, tìm chỗ trú mưa.

Còn những ai ở nhà thì cũng nhanh nhanh ra sân dồn thóc dồn lúa vào bao, gom rơm rạ vào đống, rút quần áo đang phơi mang vào nhà. Cái “lưỡi trai thối” kia báo hiệu điềm xấu về thời tiết. Đừng mải mê ngắm “trên trời có đám mây lưỡi trai” (nom hết sức “lạ kỳ, lãng mạn”) mà mất cảnh giác với mưa gió thiên tai.

“Lưỡi trai” sáng tối khác nhau

Coi chừng mưa gió, mau mau về nhà

PGS -TS Phạm Văn Tình