(Thethaovanhoa.vn) - Ngài Philip Mountbatten, phu quân (chồng) của bà Elizabeth II - Nữ hoàng của Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland - vừa từ trần ngày 9/4/2021. Đây là sự kiện của Hoàng gia Anh, của nước Anh đang được châu Âu và cả thế giới quan tâm. Trong bài này, tôi chỉ đề cập tới vấn đề ngôn từ trên báo chí tiếng Việt liên quan tới cách gọi tên nhân vật đặc biệt này.

Nước Anh tiếc thương Hoàng tế Philip

Theo phóng viên TTXVN tại Anh, từ chiều 9/4, hàng trăm người đã tập trung bên ngoài Lâu đài Windsor và Cung điện Buckingham để đặt hoa tưởng niệm Hoàng tế Philip, phu quân của Nữ hoàng Elizabeth đệ Nhị, vừa qua đời ở tuổi 99, mặc dù đã chính thức được khuyến cáo không nên làm vậy để phòng dịch COVID-19.

Tiếng Việt sử dụng một loạt từ Hán Việt để gọi những người trong hoàng tộc của như: Vua (người đứng đầu trị vì đất nước), hoàng đế (vua của một nước lớn), vương (vua - cách gọi cũ hoặc tước phong cho người trong hoàng tộc hoặc vua chư hầu có công lớn...), hoàng hậu (vợ hoặc vợ cả trong số các vợ của vua), hoàng tử (con trai vua), thái tử (hoàng tử được chọn nối ngôi vua), công chúa (con gái vua), hoàng thân (người có quan hệ họ hàng gần gũi với vua trong hoàng tộc), quốc thích (họ hàng thân thích bên ngoại của vua) v.v…

Trong những từ ấy, ta không thấy từ dùng chỉ riêng cho chồng của vua (tức chồng của nữ vương, nữ hoàng). Chính vì thế, trên báo chí tiếng Việt những ngày qua, ta thấy có nhiều từ khác nhau để chỉ ngài Philip: Chồng Nữ hoàng Anh, Hoàng thân Philip, Hoàng tế Philip, Phu quân Nữ hoàng Anh... Thông báo chính thức của Điện Buckingham Palace, trưa 9/4/2021 có viết: "Với sự đau buồn vô hạn, Nữ hoàng thông báo rằng người chồng yêu thương của bà, Ngài Hoàng tế Philip, Công tước Edinburgh vừa từ trần. Ngài từ giã cõi đời trong sự bình yên sáng nay ở Lâu đài Windsor Castle"...

Ngài Philip không thuộc "hoàng thân" nước Anh. Ông vốn là Hoàng tử của Hy Lạp. Cha ông, ngài Andrew lại là hoàng tử của 2 quốc gia (Hy Lạp và Đan Mạch). Philip chỉ được phong chức Hoàng thân nước Anh (The Prince of Great Britain) vào năm 1947, khi ông chính thức kết hôn với Elizabeth Alexandra Mary, sau này (vào năm 1952) là Nữ hoàng Anh Elizabeth II.

Vương tế (vương: vua, tế: con rể) có nghĩa là "con rể của hoàng tộc". Nhưng rõ ràng, nói "vương tế" vẫn là một cách "nói vòng" mang tính giải thích chứ không phải là một từ định danh chính thức (như hoàng hậu: vợ vua).

Tiếng Hán (và sau đó dẫn đến tiếng Việt) không có từ chỉ “chồng vua” . Có lẽ đó là một vấn đề mang tính lịch sử.

Bởi trong suốt thời kỳ các triều đại Trung Quốc trị vì, không có ai là phụ nữ đứng đầu triều chính. Xã hội phong kiến chỉ chấp nhận con trai mới được kế vị ngai vàng (vua nào không có con trai nối dõi thì phải truyền ngôi cho một người đàn ông khác trong hoàng tộc). Thế cho nên, chỉ có vua đàn ông chứ không có vua đàn bà. Ngoại lệ, có 2 nhân vật quan trọng vào vai đó. Người thứ nhất là Võ Tắc Thiên (624-705), còn gọi là Thiên Hậu (sau lên ngôi Thiên Hoàng), vốn là một phi tần ở Hậu cung của Đường Thái Tông. Người thứ hai là Từ Hy Thái Hậu (1835-1908). Bà vốn là phi tần của Thanh Văn Tông - mẹ đẻ của Thanh Mục Tông. Bà trở thành Hoàng thái hậu nhiếp chính (nắm quyền trị nước thay vua) của Triều đình nhà Thanh (cùng với Từ An Thái hậu) khi Đồng Trị Đế lên ngôi. Sau khi Đồng Trị Đế qua đời, Thanh Đức Tông Quang Tự Hoàng đế lên ngôi, bà lại tiếp tục nhiếp chính. Tuy không mang danh Hoàng đế, nhưng Từ Hy Thái hậu nắm quyền như một vị vua.

• Nước Anh tiếc thương Hoàng tế Philip
• Hoàng tế Philip, phu quân Nữ hoàng Anh Elizabeth II qua đời ở tuổi 99

Có điều là, cả 2 người đàn bà này (Võ Tắc Thiên và Từ Hy Thái Hậu) lên cầm quyền (đứng đầu chế độ quân chủ, tức làm vua), nhưng làm vua “bất bình thường”. Hơn nữa, khi 2 bà nhiếp chính thì chồng của họ đều đã mất. Thành thử, người Trung Quốc cũng không có nhu cầu phải nghĩ ra một từ thích hợp "chính danh" để chỉ người là "chồng vua". Nếu có, hóa ra là thừa nhận phụ nữ có quyền lên ngôi hoàng đế hay sao?

Ở các nước phương Tây thì hơi khác, có không ít quốc gia mà người phụ nữ đứng đầu triều chính được chấp nhận. Chẳng hạn, một số nước có chức danh Nữ hoàng (Anh, Nga, Ấn Độ, Hà Lan, Hy Lạp...). Vậy, người ta có một từ định danh, chỉ "chồng nữ hoàng" (tức "chồng của vua nữ") có không? Tiếng Pháp, tiếng Nga thì chưa thấy. Nhưng tiếng Anh thì có từ Prince-Consort/ King-Consort để chỉ nhân vật này. Tuy nhiên, khi dịch sang tiếng Việt thì không có từ tương đương (mà phải dùng các từ như Hoàng thân, Phu quân, Hoàng tế, Vương tế...). Gần đây, học giả Hồ Hải Thụy đề nghị dùng từ Hoàng phu (hoàng: vua, phu: chồng). Có lẽ, đó là cái tên khả dĩ được chấp nhận.

PGS-TS Phạm Văn Tình