1. Nếu bạn nào nhiều lần nghe tiếng khèn Mông, để ý giai điệu thì sẽ dần nhận ra đó là cái khấp khổm của nương đá và cái gập ghềnh của con đường đá. Hai thứ đó chẳng theo quy luật nào cả. 

Tiếng khèn đang hiền hòa dịu dàng, bỗng đột ngột cất lên cao vút rồi bất chợt ngừng bặt như gió vấp bức tường, như vó ngựa chợt dừng trước vực thẳm. Lặng đi đôi chút, tiếng khèn lại xanh ngát ngoi lên như sóng lượn, xộ lên như gió ngàn xào xạc rồi từ từ mất hút vào núi, tan biến trong sương mù...

Đường lên Vần Chải, Đồng Văn là tiếng khèn đó. Đường vào xã và xuyên về các bản là giai điệu của tiếng khèn Mông từ ngàn đời nay khấp khổm lên bổng xuống trầm như thế...

Tiếng khèn Mông, tiếng khèn tỏa ra từ đá, mang theo thanh âm của đá, cái gập ghềnh ngàn năm từ đá.

2. Lên Đồng Văn, vượt Mã Pì Lèng sang Mèo Vạc nhìn về phía trái, quan sát kĩ bạn sẽ thấy một ngôi nhà người Mông lẻ loi bên góc núi. Ngôi nhà nhỏ, cổ nhất, bốn bên được bao bọc bằng bức tường bằng đá xếp. Nhìn xa sẽ thấy bức tường thật mảnh mai, mỏng như miếng bánh đa được bẻ ra gài nghiêng, khoanh kín căn nhà. Đá dựng tường rào ấy con rắn không luồn qua được.

Với người Mông thì đá là bạn bè, đá là phương tiện che chở cho nơi ăn chốn ở. Trên nương ngô, đá còn được xếp thành bờ giữ cho đất khỏi trôi. Đến cao nguyên đá mới thấy trên đời chẳng có gì vô dụng cả. Đến đá còn hữu ích cho con người. Vấn đề là khi nào dùng đến đá và dùng đá như thế nào mà thôi. Người Mông đã cho ta thấy điều đó.

3. Đất trên cao nguyên quá ít. Cuối Xuân sang Hạ, giữa mênh mông đá đen tím ấy, có những màu xanh non lưa thưa phất lên đây đó. Nhưng đến gần nhìn thì đó là ngô trong bãi đá. Chỉ tháng sau là cây ngô lên cao che dần, triền núi sẽ được phủ kín màu xanh của sự sống, chỉ còn thấy những tảng đá to nhô lên giữa biển xanh khi cây ngô chưa đủ độ cao che khuất.

Hãy cùng nhau quan sát lối canh tác: Một gốc ngô, dưới gốc nó còn có thêm cây đậu tương, một mầm đỗ đỏ, và thêm một dây bí ngô nữa. Đó là "thổ canh hốc đá".

Bốn loại hạt giống chụm chân trên một vụm đất nhỏ, mất cái nọ còn có thứ kia, nên không mưa thuận gió hòa, dù có mất mùa cũng không thể đói được.

Hàng nghìn năm bám trên đá để sống, người Mông đã tìm ra phương thức canh tác tuyệt vời, khai thác tận cùng tiềm năng của lượng đất ít ỏi. Đó là sự tổng kết đến hoàn thiện về khai thác trên vùng đất khắc nghiệt này.

Đi bên nương ngô trong đá vào những ngày tháng Ba âm, nhìn màu xanh của ngô, đậu, bí lẫn vào nhau, tôi chợt nghĩ: Riêng về việc trồng cây lương thực trên cao nguyên đá, thì không còn cách nào hay hơn "thổ canh hốc đá", đó là phương thức hoàn thiện đến mức chẳng còn gì để bàn!

Nhìn những cây ngô chen trong kẽ đá, tôi lại nghĩ đến những khu ruộng màu mỡ dưới xuôi rộng hàng trăm hecta, chỉ cần xoẹt một chữ kí là nó có thể bị biến thành công trình mà thấy đau lòng vì đất xuôi sao hoang phí thế! Với rẻo cao, miếng đất là cục vàng nuôi sống con người!

Sau Tết nguyên đán, những nương đá lại được dọn dẹp cho một mùa gieo hạt... Lại một chu kì sản xuất trên cao nguyên. Tháng Ba âm, màu xanh của sự sống từ ngô, đậu, bí lại dần lan tỏa phủ kín cao nguyên. Vùng đất khó luôn có sức sống mãnh liệt!