Chữ và nghĩa: 'Đóng cửa' mà cửa… vẫn mở?
(Thethaovanhoa.vn) - Có gì lạ hay đặc biệt đáng nói ở đây đâu nhỉ? "Đóng cửa" hay "mở cửa" không chỉ là "chuyện thường ngày ở huyện" mà là chuyện thường ngày ở mỗi gia đình.
Chữ và nghĩa: Toang - ngôn từ làm 'tan hoang' cuộc sống
Khoảng gần nửa đêm ngày 6/3/2020, vào mạng, nhất là Facebook, tôi giật mình nhìn thấy quá nhiều chữ “toang” xuất hiện khắp nơi. Tuy tần số không nhiều lắm, nhưng cũng đủ đem lại sự kinh hoàng của cộng đồng: Lãnh đạo TP Hà Nội vừa họp khẩn trong đêm về một tin rất "nóng".
"Cửa" vốn là "khoảng trống thông ra ngoài đã được ngăn kín các phía, thường có lắp bộ phận gọi là cánh cửa để mở ra, đóng vào khi cần thiết" (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2017).
Chúng ta, ai chả phải sống trong một ngôi nhà (căn nhà hay căn hộ) và ngày ngày vẫn đi đóng về mở như một lẽ thường ai ai cũng biết. Không những thế, ở mỗi ngôi nhà, đâu chỉ có một cửa? Cửa chính, cửa phụ, cửa thông phòng, cửa bếp, cửa phòng ăn, cửa toilet… Cửa nào cũng cần đóng và mở.
Nhưng khi tổ hợp "mở cửa", "đóng cửa" trở thành những kết hợp định danh thì chúng lại mang một nghĩa khác. Đúng hơn là nghĩa mới, nghĩa phái sinh. Nó phụ thuộc vào một hoàn cảnh hay một tình hình thực tế nào đó.
Chúng ta còn nhớ, khi dịch bệnh Covid-19 phát sinh thì một số cơ quan, tổ chức, dịch vụ có liên quan tạm "đóng cửa" để thực hiện công việc phòng chống dịch.
Gọi là "đóng cửa" nhưng cổng ra vào, cửa nhà và một số văn phòng (có chức năng quản lý cơ sở vật chất và duy trì những hoạt động cần thiết) ở các cơ quan trên vẫn có thể mở như ai. "Đóng cửa" ở đây chỉ có ý nghĩa là "tạm dừng mọi hoạt động bình thường".
***
Thực tế, có nhiều tình trạng đóng cửa "ngăn không cho tiến hành các hoạt động về kinh tế, xã hội, thương mại, không gian địa lý... với bên ngoài". Như "đóng cửa trường": tạm dừng các hoạt động liên quan tới công tác đào tạo của trường nào đó; "đóng cửa không phận": tạm dừng các chuyến bay hoạt động trong phạm vi vùng trời nào đó (trừ trường hợp đặc biệt do cơ quan quản lý cho phép); "đóng cửa cảng biển/sông": tạm dừng việc đi lại của các loại tàu bè trong một vùng biển hay sông lạch nào đó; “đóng cửa rừng”: mọi hoạt động đi lại, khai thác trong rừng tạm đình chỉ v.v…
Từ trái nghĩa với "đóng cửa" là "mở cửa", với ngữ nghĩa "không ngăn cản, mà để cho thực hiện các hoạt động có quan hệ với bên ngoài về kinh tế, xã hội, thương mại hay không gian địa lý...". Chẳng hạn: Nhà nước Việt Nam đã thực hiện chính sách mở cửa về kinh tế; Các trường phổ thông đã quyết định mở cửa trở lại; Nga đã cho mở cửa không phận Idlib (Syria) v.v…
Vậy là chuyện "đóng cửa" hay "mở cửa" ở đây không liên quan tới một cái cửa cụ thể nào. Nó hoàn toàn mang nghĩa ẩn dụ. Đó là vấn đề liên quan tới những quy chế pháp lý hay quyền lực trong việc duy trì một hoạt động nào đó. Ai cố tình vi phạm sẽ bị coi là phạm pháp và sẽ lãnh hậu quả. Khi Thổ Nhĩ Kỳ dọa đóng cửa eo biển Bosphorus, thì coi chừng, bất luận tàu thuyền nào không được phép mà đi vào sẽ bị bắn chìm ngay:
"Đóng" mà cửa vẫn mở toang
Nếu liều, đạn sẽ nổ "đoàng" đấy nghe!
PGS-TS Phạm Văn Tình
