Chữ và nghĩa: "Đoạn trường…"

Trong giờ học văn, có một học sinh hỏi cô giáo, đề nghị cô phân tích cấu trúc câu và giải thích cho em hiểu rõ một câu thơ em đọc trong "Truyện Kiều": "Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh".
24/07/2024 11:00
PGS-TS Phạm Văn Tình

Trong giờ học văn, có một học sinh hỏi cô giáo, đề nghị cô phân tích cấu trúc câu và giải thích cho em hiểu rõ một câu thơ em đọc trong Truyện Kiều: "Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh".

Đây là một vấn đề liên quan tới đọc hiểu. Đọc hiểu là một kỹ năng hiểu được ngữ nghĩa văn bản. Nhưng muốn hiểu được ngữ nghĩa văn bản thì phải hiểu được ngữ nghĩa từng câu và chuỗi câu (trong mối liên kết của nó). Tách phát ngôn (hoặc câu) ra khỏi ngữ cảnh, ta sẽ khó mà lĩnh hội và "thẩm thấu" ngữ nghĩa đích thực của nó.

"Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh" là câu thơ thứ 1.324 của Truyện Kiều. Có 3 từ cần phải xác định để hiểu trong câu thơ này: Đoạn trường, lúc ấy, buồn tênh.

Từ thứ nhất "đoạn trường" (đoạn tràng) là một từ Hán Việt (断 đoạn: đứt, 腸 trường/tràng: ruột). Nghĩa đen là "đứt ruột". "Đoạn trường" bắt đầu từ một điển cố. Theo sách Sưu thần ký thì có một người bắt được một con khỉ con đem làm thịt. Khỉ mẹ trên cây trông thấy vậy nhảy nhót khóc lóc rất thảm thiết rồi từ trên cây rớt xuống chết. Khi người ta mổ bụng khỉ mẹ ra thì thấy toàn bộ ruột (khỉ mẹ) đều đứt ra từng đoạn (Bửu Kế Vĩnh Cao, "Tầm nguyên từ điển", NXB Thuận Hóa, 2002).

Chữ và nghĩa: "Đoạn trường…" - Ảnh 1.

Thúc Sinh từ biệt Thúy Kiều. Nguồn: Internet

Còn theo Từ điển thành ngữ điển cố Trung Quốc (Lê Huy Tiêu dịch, NXB Khoa học xã hội, 1993) thì vào đời Tấn (266 - 420), có một vị quan tên là Hoàn Ôn. Một lần Hoàn Ôn dẫn quân đi chinh phạt, hành binh ngược dòng sông Tam Hiệp. Dọc đường, quân sĩ bắt được một chú khỉ con đang lang thang ở vách núi và bỏ vào thuyền đùa giỡn. Khỉ mẹ thấy con bị bắt, liền men theo bờ sông và cứ thế khóc gào, rất thảm thiết. Tuy mệt và sức yếu, khỉ mẹ vẫn cố đuổi theo thuyền của quân sĩ đến hơn 100 dặm (dặm: đơn vị đo độ dài cũ = 444,44m) và ráng hết sức bình sinh nhảy được lên thuyền. Nhưng khỉ mẹ cũng chỉ cố gắng được đến thế. Nó gắng gượng nhìn đứa con thân yêu lần cuối rồi lăn ra chết. Quân sĩ của Hoàn Ôn rút gươm mổ bụng khỉ mẹ và kinh ngạc thấy tất cả ruột của khỉ mẹ đều bị đứt ra từng đoạn.

Người đời sau dùng từ "đoạn trường" để chỉ nỗi đau thương quá mức bình thường, khó tả xiết. Từ điển tích ấy mà từ này có nghĩa bóng chỉ "nỗi xót xa, đau đớn như đứt từng khúc ruột".

Rồi sau đó, "đoạn trường" tham gia vào một số cấu tạo từ khác (với tư cách tính từ): Sổ đoạn trường (cuốn sổ của đấng thần linh ghi tên những người sẽ bị gian nan, chìm nổi); kiếp đoạn trường (cuộc đời, số phận gian truân); nợ đoạn trường (nỗi khổ ải được ghim vào số phận ai đó, như một món nợ vậy)...

Còn từ "lúc ấy" chỉ một tình huống giao tiếp. "Lúc" là "khoảng thời gian không xác định". "Ấy" là một đại từ chỉ xuất, hàm ý chỉ "cái đã được kể, đã được nhắc tới". Trong câu thơ này, "lúc ấy" chính là đoạn đối đáp giữa Kiều và Thúc Sinh về thân phận của nàng. Thúc Sinh làm thơ ứng tác "một thiên luật Đường" tặng Kiều. Kiều cảm động trước tấm thịnh tình ấy nhưng không đáp lễ "nối điêu" được vì còn buồn nhiều lẽ "Nỗi quê còn một hai điều ngang ngang". Thế rồi "Nàng càng ủ dột nét hoa/ Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh". "Đoạn trường" ở đây là "phận đoạn trường", "thân phận đoạn trường", nói khác đi là "thân phận nàng Kiều", thể hiện cuộc đời chìm nổi của nàng.

Đến từ "buồn tênh" thì đúng là nàng Kiều đã có một nỗi buồn không kể xiết. "Tênh" là một phụ từ, kết hợp hạn chế, chỉ cái gì đó "đến mức như cảm thấy hoàn toàn trống không, trống rỗng". "Nhẹ tênh" tức là nhẹ lắm. Còn "buồn tênh" là trạng thái buồn hết mức. Câu thơ trong Truyện Kiều thể hiện nỗi buồn khó tả của nàng Kiều, buồn sâu thăm thẳm.

Như vậy, để hiểu ý và nghĩa chỉ một câu thơ thôi, ta phải "hồi cố" để tìm cho ra các căn cứ từ nguyên và xuất xứ ngữ cảnh. Câu bát này chỉ có 8 âm tiết, 8 từ. Vậy mà vào kết hợp, nó mang một sức nặng ngữ nghĩa thật đáng gờm.

Buồn tênh mang một nỗi đau

Đoạn trường câu chuyện đượm màu gian truân

Tin cùng chuyên mục

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

"Khai vấn trong từng hơi thở" là cuốn sách thứ hai của tác giả Ruby Nguyen, do Nhà xuất bản Hà Nội và Thái Hà Books ấn hành.

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

Đài PT-TH Hà Nội tổ chức chương trình nghệ thuật chính luận đặc biệt mang tên "Khúc quân hành vang mãi non sông" vào 22/12 tại sân Đoan Môn, khu Bảo tồn Di sản Hoàng thành - Thăng Long.

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

"Biến mất" khá lâu trong làng văn, mới đây, nhà văn Phương Trinh - cây bút có dấu ấn trong văn học thiếu nhi - xuất hiện trở lại trong những sách "Bài tập thực hành tiếng Việt", lớp 4 và 5 (NXB Giáo dục).

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

UBND tỉnh Quảng Trị đã quyết định phê duyệt Dự án “Công viên Thống nhất tại khu di tích quốc gia đặc biệt đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải” và Dự án “Khu di tích quốc gia đặc biệt Thành cổ Quảng Trị và những địa điểm lưu niệm sự kiện 81 ngày đêm chiến đấu, bảo vệ Thành cổ Quảng Trị".

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Hội nghị trực tiếp kết hợp trực tuyến tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2025 của ngành văn hóa, thể thao và du lịch kết nối trực tuyến với 772 điểm cầu trên toàn quốc.

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức Hội nghị triển khai Chỉ thị 30/CT-TTg ngày 29/8/2024 của Thủ tướng Chính phủ về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam.

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Một mẫu số chung trên thế giới: Các quốc gia phát triển về văn hóa luôn có những mô hình đầu tư và tài trợ thành công cho lĩnh vực văn hóa, tạo ra sự phát triển bền vững cho cộng đồng.

Tin mới nhất

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Lần đầu tiên tại Hà Nội, một không gian với bối cảnh là một khu phố cổ Hà Nội với các toa tàu điện, các cửa hàng bách hóa… gợi nhớ cho người dân Thủ đô và du khách về ký ức của "thời bao cấp", một trong những thời kỳ đặc biệt của đất nước.

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Hà Nội với sự lung linh của ánh đèn và hơi thở lịch sử qua từng góc phố, là một mô hình độc đáo, giúp du khách khám phá một Hà Nội rất khác - một Hà Nội quyến rũ, đậm chất thơ và sâu lắng.

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Những nơi này đều có nhiều truyền thuyết bí ẩn xoay quanh và được cho là có thể dẫn lối cho người trần sang thế giới bên kia.

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

World Travel Awards chọn TP.HCM là địa điểm tổ chức Lễ trao giải thưởng khu vực châu Á và châu Đại Dương năm 2022.

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

Đảo quốc sư tử Singapore hiện đang thu hút với địa điểm dành cho các tín đồ của trà sữa và những viên trân châu ngọt ngào, cũng như những ai ưa khám phá. Đó là bảo tàng trà sữa trân châu đầu tiên tại Đông Nam Á

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Với vẻ đẹp hoang sơ của biển cùng kiến trúc độc đáo, cầu cảng Hải Tiến thuộc Khu du lịch Hải Tiến (Hoằng Hóa) hiện đang là điểm check-in khiến giới trẻ mê mệt.

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Những chuyến du xuân vui và hoàn hảo ai cũng mong muốn, tuy nhiên nó sẽ mất hứng và không trọn vẹn khi gặp những phiền toái đột xuất xảy ra trên đường.

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Đến hẹn lại lên. Tháng Giêng âm lịch hàng năm là tháng của rất, rất nhiều các lễ hội ở Việt Nam trong đó có những lễ hội đáng chú ý, thu hút mối quan tâm của đông đảo dân chúng cũng như du khách gần xa.

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Từ nhiều năm nay, với đặc thù về cảnh quan trong dịp Tết, Tây Bắc luôn là điểm hẹn lý tưởng để các phượt thủ tìm đến

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Thái Lan, nếu đã quá quen với Bangkok và Pattaya náo nhiệt phố thị, Phuket với những bãi biển cát trắng trải dài, thì Chiang Mai sẽ cho du khách một trải nghiệm khác biệt.