Giữa những ngày chiến sự ác liệt ở Ukraine, chúng tôi được tin bản dịch Lục Vân Tiên (Лyк Ван Тiен) của Nguyễn Đình Chiểu (Нгуєн Дінь Tьєу) ra tiếng Ukraine được xuất bản ở Ukraine, bao gồm cả sách song ngữ và sách đơn ngữ. Đây là một hoạt động đẹp, nhằm kỷ niệm 200 năm ngày sinh nhà thơ lớn của Việt Nam.

'Truyện tranh' 'Lục Vân Tiên' hồi hương sau trăm năm trên đất Pháp

Ra đời cuối thế kỷ 19, bộ 'truyện tranh' 'Lục Vân Tiên' đã có hơn 100 năm bị lãng quên tại một thư viện trên đất Pháp, trước khi được giới thiệu tại nơi khai sinh ra nó, vào năm 2016 này.

Đây cũng là hoạt động hưởng ứng Nghị quyết tôn vinh Nguyễn Đình Chiểu của UNESCO, mà Ukraine là thành viên. Sách in ở tỉnh Chernigiv, phía Bắc thủ đô Kyiv. Thành phố Chernigiv tuy bị tàn phá nặng nề, nhưng thị trấn nơi có xưởng in thì may mắn không bị bom đạn phá hủy.

Nữ dịch giả yêu tiếng Việt

Tuy nhiên, đây không phải là lần xuất bản đầu tiên bản dịch Lục Vân Tiên trong tiếng Ukraine, mà chỉ là tái bản. Bản in đầu tiên là năm 1983, do Nhà xuất bản Văn học nghệ thuật Dnepro, Kiev xuất bản, nhân dịp kỷ niệm 30 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam - Ukraine.

Rất nhiều người lầm tưởng tiếng Ukraina chỉ là phương ngữ của tiếng Nga, thực ra không phải, tiếng Ukraine là một trong ba ngôn ngữ của nhóm Đông Slav, cùng với tiếng Nga và tiếng Belarus. Nhóm miền Tây Slav có tiếng Séc, Slovakia, Ba Lan. Nhóm miền Nam có Bulgaria, Serbia, Croatia. Tiếng Ukraine có hơn 30 triệu người dùng và đã có nhiều nhà thơ, nhà văn nổi tiếng viết văn bằng ngôn ngữ ấy như Taras Shevchenko, Lesia Ukrainka, Mikhaylo Kotsyubinsky…

Trong khi Lục Vân Tiên chưa được dịch ra tiếng Nga thì đã được dịch ra tiếng Ukraine. Người dịch là Maya Kashel, một dịch giả văn học Việt Nam rất nổi tiếng.

Maya Dmitrievna Kashel (Майя Дмитрівна Кашель, 1930-1987) là nhà văn Ukraine Xô Viết, dịch giả văn học Việt Nam, hội viên Hội Nhà văn Ukraine (từ năm 1972), hội viên Hội Nhà văn Liên Xô (từ 1973). Maya Kashel sinh ở Kiev, tốt nghiệp phổ thông năm 1947, sau đó không đi học tiếp, vì do bệnh tật. Năm 1954, tốt nghiệp khoá đào tạo 4 năm tiếng Anh. Năm 1966 bà tốt nghiệp trung học. Khi chiến tranh ở Việt Nam bắt đầu nổ ra, bà học tiếng Việt và văn học Việt Nam. Sau đó bà dịch một tập truyện ngắn của các nhà văn Việt Nam sang tiếng Ukraine, xuất bản ở Hà Nội. Với mục đích hoàn thiện kiến thức của mình, bà xin vào học tiếng Việt ở Viện Các ngôn ngữ phương Đông của Đại học Tổng hợp Moskva (MGU). Từ 1/9/1966 đến 6/1972, trước khi xuất hiện cuốn sách dịch độc lập đầu tiên, bà đã dịch hơn 300 tác phẩm bằng tiếng Việt.

Một số tác phẩm văn học Việt Nam đã được Maya Kashel dịch sang tiếng Ukraine như Mẹ vắng nhà của Nguyễn Thi (1972), Đất rừng phương Nam của Đoàn Giỏi (1977), Tục ngữ và thành ngữ Việt Nam (1977), Tập truyện ngắn của các nhà văn Việt Nam (1981), Thơ Tố Hữu (1978), Lục Vân Tiên (và thơ Nguyễn Đình Chiểu, 1983), Đôi mắt của Nam Cao...

Kashel đã cho xuất bản tổng cộng 11 tập sách dịch. Các sách ấy thường được N. I. Nikulin, nhà Việt Nam học người Nga, viết lời giới thiệu. Bản dịch Mẹ vắng nhà (1972) là cuốn sách dịch đầu tiên của bà khi gia nhập Hội Nhà văn Ukraine. Thông qua sự nghiệp dịch thuật của mình, Kashel mong muốn “tăng cường mối quan hệ văn học Ukraine-Việt Nam, làm giàu cho nền văn học quê hương mình bằng những tác phẩm tiếng Việt hay nhất” - trong đơn xin vào Hội Nhà văn Ukraine.

Maya Kashel sống trong thời chiến tranh ở Việt Nam hết sức khó khăn. Với tình yêu với nhân dân Việt Nam, bà đã dành toàn bộ số tiền nhuận bút có từ việc dịch thuật để tặng cho Quỹ Hỗ trợ nhân dân Việt Nam của Ukraine.

Ngoài dịch văn học Việt Nam, M.Kashel còn viết nhiều bài nghiên cứu về văn học Việt Nam trên các báo, tạp chí chuyên ngành, các mục từ về nhà văn Việt Nam trong Bách khoa toàn thư của Ukraine. Trước khi in thành sách, các bản dịch văn học Việt Nam của M.Kashel thường được đăng trên các tạp chí lớn của Ukraine, như Hoàn cầu, Đnepro, Văn học Ucraina, Tạp chí Ucraina... Nhờ thế mà nhiều người Ukraine có dịp thưởng thức và hiểu biết văn học Việt Nam.

Bản dịch sớm thứ hai

Kashel chủ yếu dịch văn học hiện đại Việt Nam, Lục Vân Tiên là tác phẩm văn học cổ điển Việt Nam duy nhất mà bà dịch. Bản Lục Vân Tiên tái bản lần này có sự gia công, sửa chữa của Vũ Tuấn Hoàng, giáo sư người Việt, làm việc tại Viện Ngữ văn của Đại học Quốc gia Kiev.

Bản dịch Lục Vân Tiên tiếng Ukraine có địa vị danh dự trong các dịch tác phẩm này ra ngoại ngữ. Thống kê cho đến tháng 6/2022, tức là trước Hội thảo Quốc tế Kỷ niệm 200 năm ngày sinh Nguyễn Đình Chiểu ở tỉnh Bến Tre, thì tác phẩm Lục Vân Tiên được dịch ra 6 thứ tiếng, với 12 bản dịch, đó là tiếng Pháp, Ukraine, Nhật, Anh, Hàn và tiếng Thái cổ. Đây là tác phẩm được dịch nhiều thứ ba trong văn học cổ điển Việt Nam, sau Truyện Kiều của Nguyễn Du (21 thứ tiếng với 86 bản dịch) và thơ Hồ Xuân Hương (12 thứ tiếng với 30 bản dịch).

• Ra mắt bộ lịch bloc 365 ngày chủ đề 'Lục Vân Tiên'
• 'Truyện tranh' 'Lục Vân Tiên' hồi hương sau trăm năm trên đất Pháp
• Bản thảo tranh Lục Vân Tiên - phát hiện sau 120 năm

Ngôn ngữ dịch đầu tiên là tiếng Pháp, có 7 bản dịch: (1) G.Aubaret 1864, (2) Abel des Michels 1883, (3) Eugène Bajot 1886, (4) Nghiêm Liễn 1927, (5) Dương Quảng Hàm 1944, (6) Phan Văn Thiết 1972, (7) Lê Trọng Bổng 1997. Tiếp theo là các bản Lục Vân Tiên tiếng Ukraine của Maya Kashel 1983; bản tiếng Nhật của Takeuchi Yonosuke 1986. Bản tiếng Anh của Éric Rosencrantz 2016; bản tiếng Hàn của Jeon Hye Kyeong (Toàn Huệ Khanh) và Lý Xuân Chung 2022. Ngoài ra, còn có bản dịch ra tiếng Thái cổ (Tây Bắc, Việt Nam) vào đầu thế kỷ 20.

Với những thông tin trên, thì bản dịch Lục Vân Tiên của Maya Kashel là bản dịch ra ngoại ngữ sớm thứ hai sau các bản dịch tiếng Pháp, không kể bản tiếng Thái cổ. Bản dịch ấy cũng là bản dịch duy nhất cho đến nay ra nhóm các ngôn ngữ Slav.

Đoàn Lê Giang - Trần Thị Phương Phương