Gia nhập vào Mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO (UCCN) trong năm vừa qua, Đà Lạt trở thành thành phố sáng tạo âm nhạc đầu tiên tại Việt Nam được định danh trên bản đồ các thành phố sáng tạo toàn cầu. Điều này mở ra cho Đà Lạt nhiều cơ hội phát triển hướng đến các mục tiêu phát triển bền vững mà UCCN đặt ra.

Chia sẻ với Thể thao và Văn hóa (TTXVN), PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho biết, tháng 11/2023, bà đã có dịp gặp gỡ đại diện của khoảng 10 thành phố âm nhạc đến từ các khu vực châu Âu, Bắc Mỹ và châu Á tại Diễn đàn toàn cầu thành phố sáng tạo âm nhạc UNESCO Daegu lần thứ 6 được tổ chức ở Daegu, Hàn Quốc.

Khi ấy, bà Phương đã rất xúc động khi đại diện các thành phố đều chúc mừng đại diện thành phố Đà Lạt. Họ khẳng định, hồ sơ của Đà Lạt có các sáng kiến mang tính khả thi cao trong việc định hình tương lai thành phố sẽ trở thành tiêu điểm âm nhạc của khu vực Đông Nam Á.

Đời sống âm nhạc như một dòng chảy

* Tương lai không thể có, nếu không có quá khứ và hiện tại. Hẳn Đà Lạt đã vốn có những lợi thế về âm nhạc trong lịch sử phát triển của thành phố trước khi gia nhập UCCN, thưa bà?

- Năm 2021, Đề án Phát triển Mạng lưới các thành phố sáng tạo Việt Nam nằm trong UCCN do Cục Hợp tác quốc tế, Bộ VH,TT&DL chủ trì, phối hợp với Viện Văn hoá Nghệ thuật quốc gia Việt Nam thực hiện đã đề xuất Đà Lạt là thành phố có tiềm năng, lợi thế về âm nhạc.

Trong quá trình thực hiện đề án này, chúng tôi đã đến với Đà Lạt. Chúng tôi được lắng nghe tiếng nói của cộng đồng địa phương các nhà thực hành sáng tạo về âm nhạc, về thời trang, về ẩm thực, về thủ công và nghệ thuật dân gian và cả điện ảnh. Chúng tôi nhận thấy, ở Đà Lạt, đời sống âm nhạc như một dòng chảy xuyên suốt lịch sử phát triển của thành phố.

Ngay từ ý nghĩa của tên gọi Đà Lạt theo tiếng Latin là "cho người này niềm vui, cho người khác sự mát lành" cũng đã thể hiện rõ những nét rất đặc trưng của Đà Lạt. Nằm trên cao nguyên LangBiang với thời tiết ôn hòa, hoàng hôn đỏ rực và rừng thông cùng cảnh quan kiến trúc kiểu Pháp nên thơ, Đà Lạt với danh xưng thành phố của những bản tình ca, là sân khấu âm nhạc ngoài trời độc nhất ở Việt Nam với hàng chục không gian biểu diễn lớn nhỏ. Ở đây, có rất nhiều không gian để đời sống âm nhạc có thể hình thành và nở rộ.

Đặc biệt, 130 năm về trước, khi người Pháp khám phá ra Đà Lạt, họ đã quy hoạch nơi đây theo hướng phát triển bền vững để trở thành một "thành phố nghỉ dưỡng". Đó cũng là thời điểm những loại hình âm nhạc của phương Tây đến với Đà Lạt. Cùng với đó, Đà Lạt có đến 20 dân tộc với sự đa dạng các biểu đạt âm nhạc bản địa như dân ca, dân vũ, đặc biệt là Cồng chiêng Tây Nguyên. Đáng nói, người Pháp cũng rất tôn trọng những biểu đạt này.

Thực tế, trong quá trình tiến hành phỏng vấn hồi cố để chuẩn bị cho hồ sơ, chúng tôi biết được rằng ngay từ khi xây dựng thành phố Đà Lạt, người Pháp đã mong muốn đây là nơi nghỉ dưỡng. Điều này giúp cho Đà Lạt sở hữu đa dạng biểu đạt văn hóa với các loại hình âm nhạc từ âm nhạc phương Tây đến âm nhạc truyền thống của các dân tộc bản địa. Như vậy, ngay từ ban đầu, Đà Lạt đã là một thành phố có đời sống âm nhạc phong phú.

Đến những năm 1960, các nghệ sĩ đã chọn Đà Lạt là nơi chốn an toàn để sáng tác, biểu diễn những ca khúc chữa lành tâm hồn, khơi dậy tình yêu hòa bình, yêu con người và quê hương. Buổi biểu diễn đầu tiên của phong trào du ca Việt Nam (1965) được tổ chức tại trường đại học Đà Lạt ngày nay. Giai đoạn này cũng đánh dấu sự ra đời của những bản tình ca bất hủ của Trịnh Công Sơn, Khánh Ly, Lê Uyên Phương, v.v…

Từ khởi nguồn này, một đời sống âm nhạc độc đáo đã định hình tại Đà Lạt dưới các hình thái đa dạng như âm nhạc đường phố, nhạc acoustic tại các phố đi bộ, các phòng trà, quán cà phê. Đà Lạt nuôi dưỡng các ban nhạc đương đại như Cá Hồi Hoang, và tiếp tục chào đón các nghệ sĩ từ khắp nơi đến biểu diễn như Trần Tiến, Hà Anh Tuấn, Lê Cát Trọng Lý, v.v…

* Vậy Đà Lạt của ngày hôm nay thì sao, thưa bà?

- Đạt Lạt có được sự độc đáo của những sân khấu ngoài trời. Đó là một khung cảnh hoàng hôn tuyệt đẹp. Thế nên, những cuộc biểu diễn âm nhạc ở Đà Lạt thường diễn ra trên nền của hoàng hôn có mây trôi lưng chừng trời. Đến với Đà Lạt vào cuối tuần để tái tạo năng lượng từ thiên nhiên ôn hòa và đặc biệt là tận hưởng những buổi biểu diễn âm nhạc trong ánh hoàng hôn đã trở thành một xu hướng du lịch âm nhạc rất riêng của thành phố. Xu hướng này lôi cuốn giới trẻ và mở ra một thị trường năng động cho thành phố.

Hiện nay, với 278 doanh nghiệp văn hóa và hơn 5.000 lao động, trong đó có 32 doanh nghiệp với 700 lao động hoạt động về âm nhạc, cùng gần chục không gian sáng tạo, Đà Lạt đã trở thành tiêu điểm sáng tạo âm nhạc của Việt Nam. Hoa Sen SoundFest 2023 có sự tham gia của dàn nhạc giao hưởng Romania và 38 tiết mục biểu diễn của nghệ sĩ trong nước, quốc tế, thu hút gần 15.000 khán giả là ví dụ sống động về sức phục hồi sau đại dịch Covid-19 bằng năng lực sáng tạo và kết nối quốc tế của Đà Lạt.

Chưa kể, Đà Lạt hiện có 32 doanh nghiệp về tổ chức biểu diễn nghệ thuật, 37 đơn vị dạy nhạc và gần 100 điểm du lịch văn hoá. Các hộ kinh doanh và doanh nghiệp này hưởng lợi kinh tế và việc làm trực tiếp từ sự phát triển của ngành âm nhạc tại địa phương. Nghệ sĩ, người thực hành âm nhạc và các nghệ nhân âm nhạc truyền thống tại 16 câu lạc bộ văn nghệ cơ sở, câu lạc bộ cồng chiêng, 55 ca đoàn và 6 không gian sáng tạo có nhiều hoạt động âm nhạc trong một môi trường nuôi dưỡng tốt với sự hỗ trợ tích cực mọi mặt các đơn vị quản lý nhà nước và tài trợ của doanh nghiệp.    

Một điều đáng quý khác ở Đà Lạt cũng cần nhắc tới, đó là ở nơi đây, dường như mỗi người dân đều mang trong mình tâm hồn nghệ sĩ với khả năng hát, đệm nhạc rất thú vị. Họ hát một cách rất tự nhiên như hơi thở. Âm nhạc đúng nghĩa là ngôn ngữ chung kết nối mọi người.

Cần những thay đổi mang tầm nhìn bền vững

* Lợi thế thì đã rõ, nhưng chắc hẳn Đà Lạt cũng sẽ phải đối mặt với không ít thách thức khi trở thành một thành phố sáng tạo âm nhạc?

- Đà Lạt đang phải đối diện với rất nhiều thách thức. Đà Lạt có tiềm năng về âm nhạc và nguồn nhân lực chất lượng, tuy nhiên, thành phố lại thiếu hệ thống đào tạo âm nhạc chuyên nghiệp tương xứng. Đồng thời, thành phố cũng đang phải đối mặt với các áp lực đến từ phát triển du lịch và nông nghiệp chưa thực sự bền vững, gây sức ép lên cơ sở hạ tầng và môi trường tự nhiên của thành phố.

Dễ thấy, đến với các điểm biểu diễn ngoài trời ở Đà Lạt vốn dĩ rất đẹp và nên thơ, nhưng nếu nhìn sâu xuống phía dưới sẽ thấy những tác động không nhỏ của những nhà kính, nhà lưới dày đặc. Đà Lạt còn đang đối mặt với nguy cơ ngập lụt, sạt lở đất, hiện tượng bê tông hóa, phá rừng…

Tất cả những tác động này khiến Đà Lạt mất dần cảnh quan, giảm thiểu khí hậu lạnh đặc trưng vốn có, trong khi trước đây, người Pháp quy hoạch Đạt Lạt trở thành "thành phố trong rừng, rừng trong thành phố".

Trước những thách thức này, nếu không có một tầm nhìn tập trung cho thành phố bằng những giải pháp căn cốt thì Đà Lạt sẽ đánh mất cơ hội phát triển mang tính bền vững. Đà Lạt sẽ phải điều chỉnh các xu hướng phát triển để tạo ra một sự thay đổi khi trở thành một thành phố sáng tạo âm nhạc theo cách đáp ứng các mục tiêu bền vững.

Có như vậy, một Đà Lạt như câu hát "lắng nghe chiều xuống thành phố mộng mơ" mới quay trở lại, để đời sống của Đà Lạt thực sự trở thành nơi thời gian như dừng lại, để mọi người có thể tái tạo được năng lượng với sự hỗ trợ của một nền âm nhạc chuyên nghiệp, phục vụ con người và đảm bảo được bản chất của Đà Lạt. Đà Lạt chỉ có thể là Đà Lạt khi Đà Lạt gắn với thiên nhiên, gắn với âm nhạc.

* Rõ ràng khi gia nhập UCCN, ở một chừng mực nào đó đang giúp Đà Lạt giải quyết những thách thức mà thành phố phải đối mặt. Trong mối tương quan này, theo bà, Đà Lạt cần làm gì để phát huy danh hiệu thành phố sáng tạo âm nhạc để vừa nắm bắt cơ hội phát triển bền vững, vừa giải quyết những thách thức đặt ra?

- Khi tham gia mạng lưới, Đà Lạt hoàn toàn có thể tham khảo kinh nghiệm của các thành phố sáng tạo trên thế giới. Nhiều thành phố của UCCN theo chúng tôi biết, họ thành lập một ủy ban tư vấn về triển khai các sáng kiến của thành phố. Ủy ban này sẽ bao gồm đại diện chính quyền, các chuyên gia tư vấn, chuyên gia nghiên cứu, chuyên gia quy hoạch, chuyên gia thuộc lĩnh vực âm nhạc từ trong nước và quốc tế nhằm hỗ trợ thành phố bám sát các cam kết để triển khai.

Bên cạnh đó, phải có sự đầu tư thông qua nghị quyết, chính sách, chiến lược của thành phố cho sự phát triển của âm nhạc. Trong đó, Đà Lạt phải chú trọng đầu tư các hạng mục liên quan đến cơ sở hạ tầng, cơ sở lưu trú, trại sáng tác, các hoạt động giao lưu quốc tế, cũng như các hoạt động để có thể kích hoạt được sự tham gia của cộng đồng, của các doanh nghiệp. Ở đây, thành phố phải tạo ra được những chính sách đầu tư có bài bản vào lĩnh vực âm nhạc.

Mặt khác, thành phố phải khai thác được lợi thế sẵn có của cơ sở hạ tầng để phục vụ cho sự phát triển âm nhạc mang tính tập trung, chuyên nghiệp và kết nối. Hiện nay, Đà Lạt sở hữu cơ sở thiết chế vững chắc và dễ tiếp cận được bởi các nhóm công chúng, tạo thành một không gian sinh hoạt nghệ thuật và âm nhạc có tính mở, tính tương tác và tính cộng đồng cao như Nhà hát Đà Lạt, Nhà Văn hóa Lao động, Trung tâm văn hóa nghệ thuật tỉnh Lâm Đồng, Quảng trường Lâm Viên, Phố đi bộ, khu Hoà Bình và 10 sân khấu ngoài trời, 22 phòng trà ca nhạc hát cho nhau nghe. Quanh hồ Xuân Hương được thành phố đầu tư hệ thống nghe nhạc không dây để phục vụ công chúng. Tất cả tạo dựng cho Đà Lạt một hệ thống các cơ sở âm nhạc hướng tới đa dạng đối tượng.

Chưa kể, tại Đà Lạt, sinh hoạt âm nhạc cộng đồng được tổ chức ở 16 trung tâm văn hoá cấp phường và 130 nhà văn hoá cấp tổ dân phố. Trung tâm văn hóa xã Tà Nung chuyên về biểu diễn về cồng chiêng Tây Nguyên. Tại 55 nhà thờ hiện có các ca đoàn thường xuyên sinh hoạt hát thánh ca ươm mầm âm nhạc cho người trẻ. Phố Bên Đồi Creative Studio, Ana Mandara Villas Dalat, Lan Anh Village Dalat… là những không gian sáng tạo tích cực tổ chức sự kiện biểu diễn và workshop âm nhạc cổ điển và đương đại, có sự tham gia của các nghệ sĩ quốc tế.

Ngoài ra, điểm yếu của Đà Lạt còn là vấn đề đào tạo và bồi dưỡng về phát triển âm nhạc. Để giải quyết, thành phố cần phải có cơ chế hợp tác với các trường đại học, học viện về âm nhạc của Việt Nam cũng như của các nước trên thế giới, từ đó tạo ra được một đội ngũ sáng tạo và hưởng thụ âm nhạc có chất lượng, và xứng tầm với định hướng phát triển với tư cách một thành phố sáng tạo âm nhạc.

Rõ ràng, Đà Lạt có một dòng chảy của truyền thống âm nhạc, nhưng để tạo ra tính chuyên nghiệp cần phải có những sự thay thay đổi. Thông qua những sáng kiến được cam kết thực hiện khi gia nhập UCCN, Đà Lạt đang có những giải pháp rất cụ thể. Thế nhưng, để những giải pháp này có thể hiện thực hóa đòi hỏi sự chung tay vào cuộc của chính quyền và phải thúc đẩy được xã hội hóa, hợp tác công tư trong phát triển âm nhạc.

Cũng cần nói thêm, ở Việt Nam hiện nay, từ Luật Đầu tư cho đến các cơ chế về hợp tác công tư chưa thực sự ưu tiên cho văn hóa, đặc biệt là cho các ngành công nghiệp văn hóa. Nhưng cơ chế của các thành phố sáng tạo khi gia nhập mạng lưới lại tạo ra được khả năng triển khai khả thi những hoạt động đầu tư, phát triển cho thành phố theo các mục tiêu cam kết, đặc biệt là thúc đẩy quá trình hợp tác công tư. Đây chính là điểm mở cho phát triển công nghiệp văn hóa của Việt Nam.

* Xin cảm ơn bà về cuộc trò chuyện!