Văn hóa là nguồn tài nguyên quý báu của dân tộc trong công cuộc phát triển và hội nhập quốc tế. Để phát huy mạnh mẽ giá trị văn hóa cần đến nhiều nguồn lực, không chỉ là thể chế, chính sách, kinh phí mà còn cả nguồn lực con người. 

Tất cả những nguồn lực này cần được thực hiện, đầu tư đồng bộ để văn hóa thực sự trở thành động lực, sức mạnh nội sinh, thúc đẩy quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước

Phát triển văn hóa bền vững cần nền tảng vững chắc

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Bùi Hoài Sơn, nguyên là Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa nghệ thuật Việt Nam (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), nay là Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội. Ông là người dành nhiều tâm huyết cho ngành Văn hóa. Trước thềm Hội nghị văn hóa 2022, ông đã có cuộc trao đổi với một số cơ quan báo chí và nhấn mạnh: Đầu tư cho văn hóa đã và đang được khẳng định là một trong những trọng trách của Nhà nước để tạo điều kiện cho văn hóa phát triển. 

Theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Bùi Hoài Sơn: Trong Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII, Đảng ta chủ trương "lấy giá trị văn hóa, con người Việt Nam là nền tảng, sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững" và quan tâm đầu tư đúng mức cho phát triển văn hóa. Việc phát triển văn hóa theo các định hướng lâu dài, dù là mục tiêu đa dạng hóa văn hóa (đa dạng hóa cách thức sản xuất, đa dạng hóa sản phẩm và hoạt động văn hóa, đa dạng hóa cách tiếp cận văn hóa...) hay dân chủ hóa văn hóa (bảo đảm mọi người dân thuộc mọi thành phần xã hội đều có thể tham gia quá trình sáng tạo, phân phối và hưởng thụ văn hóa) và phúc lợi văn hóa…, đều cần đến nền tảng vững chắc về tài chính.

Tuy nhiên, rõ ràng, so với nhu cầu phát triển văn hóa, ngân sách dành cho văn hóa còn nhiều hạn chế. Năm 2019, báo cáo trước Quốc hội, Thủ tướng Chính phủ nêu rõ mức chi cho văn hóa mới chỉ dừng lại ở 1,71% chi thường xuyên, thấp hơn so với yêu cầu là 1,8% đã được đưa ra từ Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 (Ban Chấp hành Trung ương Khóa VIII) từ năm 1998. Quốc hội từng đặt ra mục tiêu năm 2010 đầu tư cho văn hóa đạt 1,8% ngân sách nhưng 20 năm (đến năm 2020) vẫn chưa đạt, khi ngân sách chỉ dành 1,71% cho văn hóa.

Khi nguồn lực ngân sách cho phát triển văn hóa không đáp ứng yêu cầu, chắc chắn nhiều vấn đề liên quan văn hóa sẽ bị ảnh hưởng. Không chỉ mức chi cho văn hóa thấp, tình trạng đầu tư cho văn hóa còn dàn trải, chưa thật sự mang lại hiệu quả. Trong khi các tác phẩm nghệ thuật do Nhà nước đầu tư chủ yếu vẫn gắn với việc phục vụ những ngày lễ lớn hoặc sự kiện chính trị quan trọng, các chương trình đầu tư dài hạn chưa được triển khai đồng bộ. 

Chương trình Mục tiêu quốc gia về điện ảnh là một thí dụ điển hình. Trong khi phần lớn số tiền được đầu tư vào việc nâng cấp cơ sở kỹ thuật phục vụ công nghiệp điện ảnh và đầu tư trang thiết bị cho các hãng phim, việc đào tạo nguồn nhân lực lại bị bỏ qua. Rất nhiều thiết chế văn hóa ở cơ sở hoạt động không hiệu quả so với kỳ vọng của xã hội.

Tiến sỹ Trần Hữu Sơn, Viện Nghiên cứu Văn hóa Dân gian ứng dụng chia sẻ: Khảo sát và dựa vào niên giám thống kê ở một số tỉnh từ năm 2015 - 2020 cho thấy, tình trạng chung là đầu tư cho lĩnh vực văn hóa còn thấp. Chưa một tỉnh nào đạt mức đầu tư 1,8% tổng chi ngân sách địa phương cho văn hóa. Chính mức chi cho ngành Văn hóa thấp, khiến cho hoạt động của lĩnh vực này chậm phát triển, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi xét đến chức năng của nó. Mức đầu tư cho văn hóa thấp, nhiều địa phương không phát huy được lợi thế xây dựng công nghiệp văn hóa...

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Bùi Hoài Sơn nêu ý kiến, để khắc phục tình trạng trên, triển khai hiệu quả đầu tư tài chính cho văn hóa cần thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ. Đó là nâng cao năng lực quản trị, cơ chế phân bổ nguồn đầu tư công trong việc huy động và phân bổ nguồn lực tài chính cho phát triển văn hóa. Thay vì đầu tư dàn trải, cơ chế đầu tư cần hướng tới các mục tiêu dài hạn và được triển khai theo các tiêu chí ngày càng rõ ràng hơn...

Nguyên tắc căn bản trong phân bổ nguồn lực quốc gia là "đầu tư công dẫn dắt đầu tư tư", tức là, đầu tư từ ngân sách Nhà nước chỉ đóng vai trò thu hút thêm các nguồn đầu tư từ doanh nghiệp, xã hội vào các lĩnh vực có giá trị gia tăng cao (như cơ sở hạ tầng, quảng bá thương hiệu, đào tạo nhân lực…). Mặt khác, Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách ưu đãi (về thuế, phí, tín dụng, quyền sử dụng đất…nhằm đẩy mạnh hoạt động xã hội hóa, huy động các nguồn đầu tư, tài trợ, hiến tặng cho phát triển văn hóa. Nhà nước khuyến khích hình thành các quỹ đào tạo, khuyến học, phát triển nhân tài, quảng bá văn học nghệ thuật, phát triển điện ảnh, hỗ trợ xuất bản... 

Phó Giáo sư, Tiến sỹ Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh, nguồn lực con người được xem là có vai trò quan trọng nhất. Bác Hồ đã từng nói: "Muôn việc thành công hay thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém. Cán bộ là gốc của mọi công việc...". Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nêu rõ: "Chất lượng và số lượng đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác văn hóa chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển văn hóa trong thời kỳ mới".

Văn hóa là một lĩnh vực rộng lớn và phức tạp nên cán bộ vừa phải tâm huyết, am hiểu sâu về văn hóa để có thể đồng cảm, lý giải, phân tích rõ ràng những vấn đề, giá trị của văn hóa, từ đó có những quan điểm, định hướng, giải pháp rõ ràng cho sự phát triển văn hóa. Bởi vậy, theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Bùi Hoài Sơn, chúng ta cần xây dựng chính sách sử dụng cán bộ văn hóa hợp lý, phù hợp với chuyên môn, trình độ ở tất cả các cấp quản lý. Các đơn vị chức năng cần hoàn thiện chế độ, chính sách đãi ngộ đặc thù đối với trí thức, văn nghệ sĩ, nghệ nhân như chế độ lương, nhuận bút, bồi dưỡng lao động nghề nghiệp, chế độ đãi ngộ khác...; đồng thời đầu tư phát triển các trường văn hóa nghệ thuật trên cả nước theo định hướng mới, phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đặc biệt, các bên liên quan phải cùng chung tay hỗ trợ đào tạo nghệ thuật khó, hiếm, đỉnh cao, nghệ thuật truyền thống; khuyến khích nghệ sỹ, nghệ nhân tham gia giảng dạy các ngành nghệ thuật đặc thù, miễn, giảm học phí cho học sinh các bộ môn nghệ thuật truyền thống dân tộc...

Cung ứng nguồn nhân lực chất lượng cao cho văn hóa

Theo thống kê, cả nước hiện có 75 thiết chế văn hóa cấp tỉnh, gồm 69 Trung tâm Văn hóa, 4 trung tâm văn hóa điện ảnh và 2 trung tâm thông tin - triển lãm; cấp quận, huyện có 613/709 huyện có Trung tâm văn hóa hoặc Nhà văn hóa cấp huyện; 5.966/11.198 xã, phường, thị trấn có Trung tâm Văn hóa - Thể thao. Cả nước có 61 đội tuyên truyền lưu động cấp tỉnh, 628 đội cấp huyện. Tất cả các xã, phường, thị trấn trên cả nước đều bố trí ít nhất một cán bộ công chức chuyên trách Văn hóa - Xã hội. Số lượng cán bộ văn hóa hiện nay vẫn đang thiếu, đặc biệt là trong những ngành nghệ thuật. Ví dụ như giáo viên trong các trường văn hóa - nghệ thuật, diễn viên trong các đoàn nghệ thuật biểu diễn của tỉnh, đặc biệt là ở các bộ môn nghệ thuật truyền thống như tuồng, chèo…

Tiến sỹ Nguyễn Huy Phòng, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nêu rõ, nguồn lực trong phát triển văn hóa thực chất cũng là một chính sách lớn trong nhiều chính sách của Nhà nước. Nguồn lực trong văn hóa gồm nguồn nhân lực con người, nguồn lực tài chính, vốn ngân sách nhà nước, quá trình xã hội hóa, sự đóng góp của cộng đồng các doanh nghiệp, các tổ chức, cá nhân ở trong và ngoài nước cùng tham gia phát triển văn hóa.

Nhận thức rõ tầm quan trọng của công tác cán bộ, trong đó có cán bộ văn hóa, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách quan trọng nhằm thiết lập, hoàn thiện cơ cấu tổ chức, bộ máy quản lý nhà nước về văn hóa từ Trung ương đến địa phương. Chính phủ là cơ quan chịu trách nhiệm chính trong việc thực thi chính sách về văn hóa. Dưới Chính phủ là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và các bộ liên quan; UBND các cấp, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp tỉnh, Phòng Văn hóa - Thông tin cấp huyện là những đơn vị chịu trách nhiệm về hướng dẫn, triển khai, thực thi, đánh giá, phản hồi chính sách.

Theo Tiến sỹ Nguyễn Huy Phòng, nhìn chung, các xã, phường, thị trấn trong cả nước đều bố trí một cán bộ phụ trách về lĩnh vực văn hóa - xã hội, thông thường là Phó Chủ tịch UBND xã, phường, thị trấn sẽ phụ trách, đảm nhiệm chung cả lĩnh vực văn hóa, xã hội, giáo dục, y tế.

Hệ thống các cơ sở đào tạo văn hóa, nghệ thuật, chất lượng đội ngũ cán bộ giảng dạy, nghiên cứu về văn hóa ở các trường thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Giáo dục và Đào tạo và UBND các tỉnh, thành đã được bổ sung, tăng cường, ngày càng chuẩn hóa, đáp ứng tốt yêu cầu của xã hội, thực tiễn công tác quản lý văn hóa cũng như nhu cầu của người học. Việc này đã góp phần cung ứng nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ đắc lực sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa.

Bà Nguyễn Thị Việt Nga, Ủy viên Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho rằng cần có cơ chế đãi ngộ tốt hơn đối với cán bộ văn hóa cơ sở và cán bộ trực tiếp tham gia sáng tác, trình diễn và thực hành văn hóa nghệ thuật truyền thống. Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Đề án “Xây dựng đội ngũ trí thức ngành Văn hóa - Thể thao và Du lịch đến năm 2020, tầm nhìn 2030”; Đề án “Đào tạo tài năng văn hóa nghệ thuật giai đoạn 2016 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030”; Đề án “Đào tạo, bồi dưỡng nhân lực Văn hóa nghệ thuật ở nước ngoài đến năm 2030”…Nhờ vậy, nguồn nhân lực ngành Văn hóa ở các địa phương đã ít nhiều có những chuyển biến tích cực. 

Bên cạnh nguồn lực con người, việc huy động, sử dụng, bố trí nguồn ngân sách tài chính, nguồn vốn nhà nước cho phát triển văn hóa luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm. Đảng, Nhà nước dành nhiều ưu tiên bố trí nguồn ngân sách đầu tư cho lĩnh vực văn hóa nhằm trùng tu, tôn tạo, bảo tồn các di tích lịch sử, các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể; các công trình văn hóa; xây dựng hệ thống các thiết chế văn hóa; sản xuất các chương trình giải trí, xuất bản các ấn phẩm sách báo, tạp chí; tổ chức các hoạt động, phong trào văn hóa, văn nghệ; đầu tư cho lĩnh vực sáng tác, thực hành, trình diễn và trao truyền văn hóa; công tác đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ văn hóa… hướng đến mục tiêu nâng cao chất lượng đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân.

Dù đến nay, ngân sách nhà nước đầu tư cho lĩnh vực văn hóa chưa đạt được mục tiêu đề ra, nhưng trong bối cảnh nền kinh tế quốc gia, tình hình chính trị - xã hội trong khu vực và quốc tế có nhiều diễn biến phức tạp, khó lường, những đầu tư và kết quả đạt được trong lĩnh vực văn hóa đã thể hiện sự cố gắng lớn. Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 đề ra mục tiêu đến năm 2030, phấn đấu tăng mức đầu tư cho văn hóa tối thiểu 2% tổng chi ngân sách hằng năm.

Thể chế văn hóa từng bước được hoàn thiện, khuyến khích nhân dân tham gia sự nghiệp xây dựng văn hoá trên cả hai mặt sáng tạo và hưởng thụ. Các thể chế này giúp đội ngũ văn nghệ sỹ chuyên nghiệp làm tốt vai trò nòng cốt trong việc sáng tạo các giá trị văn hóa mới; tạo điều kiện thực hiện tốt nhiệm vụ giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới. Đội ngũ làm công tác văn hóa, văn nghệ từng bước trưởng thành. 

Bên cạnh những thành tựu, việc xây dựng, ban hành, nhất là thực thi chính sách, bố trí nguồn lực cho văn hóa còn tồn tại nhiều bất cập, hạn chế. Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng chỉ rõ một trong những nguyên nhân khiến văn hóa phát triển chưa tương xứng với kinh tế, chính trị, xã hội. Đó là: “Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa còn lúng túng, chậm trễ, nhất là trong việc thể chế hóa các quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng về văn hóa… Chất lượng và số lượng đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác văn hóa chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển văn hóa trong thời kỳ mới”.

Để tiếp tục xây dựng, giữ gìn, chấn hưng và phát triển nền văn hóa của dân tộc, Tổng Bí thư nhấn mạnh: “Cần sớm khắc phục tình trạng chậm thể chế hóa đường lối, quan điểm, chủ trương của Đảng thành luật pháp và các chính sách cụ thể, khả thi về phát triển văn hóa, xây dựng con người. Đẩy mạnh công tác sắp xếp lại tổ chức bộ máy quản lý văn hóa từ Trung ương đến cơ sở. Xây dựng và ban hành cơ chế, chính sách phù hợp, chú ý đến tính đặc thù của hoạt động văn hóa, nghệ thuật. Nâng mức đầu tư một cách hợp lý từ nguồn ngân sách nhà nước, đồng thời khơi thông các nguồn lực xã hội, nguồn lực trong nước và nước ngoài cho phát triển văn hóa… Sớm khắc phục tình trạng chắp vá, tuỳ tiện trong bố trí cán bộ làm công tác văn hóa…”.

Có thể thấy rằng, để phát huy mạnh mẽ giá trị văn hóa, năng lực của con người Việt Nam, cần tiếp tục đổi mới đồng bộ, toàn diện thể chế, xây dựng, thực thi hiệu quả chính sách văn hóa cũng như bố trí, sử dụng đúng các nguồn lực. Điều này cũng chính là góp sức biến tiềm năng, sức mạnh văn hóa trở thành động lực, sức mạnh nội sinh, thúc đẩy quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước.