Chữ và nghĩa: 'Tiếng' với dăm bảy đường nghĩa

Đây là một từ có 1 âm tiết trong tiếng Việt nhưng rất khó có thể cắt nghĩa nếu không đặt nó vào ngữ cảnh tình huống. Cũng bởi tiếng có những biến thể từ vựng với những ngữ nghĩa biểu hiện khác nhau.
27/09/2023 18:00
PGS-TS Phạm Văn Tình

Đây là một từ có 1 âm tiết trong tiếng Việt nhưng rất khó có thể cắt nghĩa nếu không đặt nó vào ngữ cảnh tình huống. Cũng bởi tiếng có những biến thể từ vựng với những ngữ nghĩa biểu hiện khác nhau.

Tiếng trong "tiếng Việt" (vừa nói ở trên) có nghĩa là "ngôn ngữ" (tương đương trong tiếng Anh là: Language; tiếng Pháp: Langue; tiếng Nga: язык…). Ta thường phân biệt tiếng Việt với các thứ tiếng nước ngoài khác: Tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Hán, tiếng Nga, tiếng Tây Ban Nha… Đó là các ngôn ngữ chính của các quốc gia.

Nhưng còn các ngôn ngữ "dưới quốc gia" thì người Việt cũng dùng "tiếng" để chỉ. Chẳng hạn, Việt Nam có 3 vùng phương ngữ chính: Tiếng Bắc Bộ, tiếng Nam Bộ, tiếng Trung Bộ. Dưới các phương ngữ chính lại có các phương ngữ nhỏ hơn (tiếng địa phương): Tiếng Hà Nội (tiếng Hà thành), tiếng Sài Gòn, tiếng Huế, tiếng Nghệ An, tiếng Quảng Nam… Và dưới "tiếng nhỏ hơn" đó lại có tiếng nhỏ hơn nữa: Tiếng Hải Hậu (Nam Định), tiếng Thạch Thất (Hà Nội), tiếng Can Lộc (Hà Tĩnh), tiếng Vĩnh Linh (Quảng Trị)…

Chữ và nghĩa: 'Tiếng' với dăm bảy đường nghĩa - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ

Rồi tiếng của một làng, một xóm cụ thể: Tiếng làng Chẽ, làng Bưởi, làng Mơ…, tiếng thôn Đông, thôn Đoài, xóm Thượng, xóm Hạ… Tiếng ở đây chỉ ngôn ngữ của cộng đồng nào đó, có khi chỉ là cộng đồng rất nhỏ (làng, xóm), do sự cách biệt địa lý (riêng biệt, khép kín, có sắc thái riêng) hay mang đặc trưng một phương ngữ xã hội: Tiếng lóng, tiếng bồi, tiếng chợ đen…

      ***

Ngược dòng lịch sử, ta thấy "Đại Nam quấc âm tự vị" (Huình Tịnh Paulus Của, Sài Gòn, 1895-1896) cũng có thống kê từ tiếng:

TIẾNG 㗂: Giọng nói ra, thinh âm; danh giá; hơi hướng phát ra mà động tới tai. Với nét nghĩa "giọng nói, hơi hướng phát ra mà động tới tai", ông đưa ví dụ: Tiếng nói, tiếng đồn, tiếng trống, tiếng mõ, tiếng chuông, tiếng sóng… Với nét nghĩa "danh giá" ông đưa các ví dụ: Mang tiếng, nghe tiếng, danh tiếng, được tiếng, xấu tiếng… tiếng khen, tiếng chê, tiếng oan… (có tiếng không có miếng) v.v...

Nghĩa này chính là nét nghĩa đầu tiên trong các nghĩa của Từ điển tiếng Việt bản mới nhất (Hoàng Phê chủ biên, NXB Đà Nẵng, 2020): "cái mà tai có thể nghe được". Những âm thanh trong cuộc sống có thể vọng đến tai người (cơ quan thính giác) thì có rất nhiều,  như: tiếng nước chảy róc rách, tiếng sấm ầm ì, tiếng chim hót véo von, tiếng cười giòn tan, "Đêm khuya một tiếng bầu, tiếng trúc" (Tố Hữu), "Dùng dằng nửa ở nửa về/ Nhạc vàng đâu đã tiếng nghe gần gần" (Truyện Kiều).

Nhưng, xét từ góc độ ngôn ngữ học, tiếng còn dùng để chỉ âm tiết trong tiếng Việt. Đó là một đơn vị phát âm nhỏ nhất trong chuỗi lời nói. Ta thường nói: Câu thơ lục bát có tất cả 14 tiếng (câu lục 6, câu bát 8) hay khẩu lệnh có đúng 3 tiếng "Bên phải quay!". Mỗi âm tiết được phát ra bằng 1 thanh âm, mỗi âm lại được tách ra bằng 1 quãng ngắt hơi ngắn, lần lượt xuất hiện trong ngữ lưu theo trật tự tuyến tính.

Xét về mặt loại hình, tiếng Việt là ngôn ngữ phân tiết tính (đơn âm tiết). Người ta còn dùng khái niệm "tiếng một" để chỉ đặc thù này. Tiếng của tiếng Việt có giá trị tương đương như hình vị trong các ngôn ngữ khác, và các nhà Việt ngữ học còn gọi bằng thuật ngữ hình tiết (morphemesyllable - âm tiết có giá trị hình thái học). Tiếng này tương đương với hình vị, với từ. Đây là một đơn vị có cương vị ngôn ngữ học quan trọng để xem xét các vấn đề liên quan tới cấu tạo từ trong tiếng Việt.

Nhưng tiếng còn dùng để chỉ "giọng nói riêng hay cách phát âm riêng của một người nào đó". Em bé phát hiện ra "tiếng mẹ ngoài ngõ". Học trò nhận ra "tiếng thầy trên giảng đường". Chàng thanh niên nghe vẳng đâu đây "tiếng người yêu nhẹ nhàng mà quyến rũ"… Nhại lại giọng ai đó dễ bị coi là hành vi đe dọa thể diện: "Chửi cha không bằng pha tiếng"…

Tiếng còn dùng để chỉ lời nói, ngôn ngữ của một cá nhân cụ thể.

Tiếng còn dùng chỉ "lời bàn tán, đánh giá, khen chê của dư luận nói chung trong xã hội", ví dụ: Cô ấy được tiếng là hiếu nghĩa; Tiếng bấc tiếng chì (thành ngữ); Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn xa (tục ngữ)…

Mỗi một đơn vị từ ngữ đều có "cuộc sống" riêng của nó. Nói khác đi, từ ngữ hình thành, phát triển và thay đổi ngữ nghĩa trong quá trình lịch sử tùy theo nhu cầu và cách sử dụng của cộng đồng.

Tin cùng chuyên mục

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

"Khai vấn trong từng hơi thở" là cuốn sách thứ hai của tác giả Ruby Nguyen, do Nhà xuất bản Hà Nội và Thái Hà Books ấn hành.

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

Đài PT-TH Hà Nội tổ chức chương trình nghệ thuật chính luận đặc biệt mang tên "Khúc quân hành vang mãi non sông" vào 22/12 tại sân Đoan Môn, khu Bảo tồn Di sản Hoàng thành - Thăng Long.

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

"Biến mất" khá lâu trong làng văn, mới đây, nhà văn Phương Trinh - cây bút có dấu ấn trong văn học thiếu nhi - xuất hiện trở lại trong những sách "Bài tập thực hành tiếng Việt", lớp 4 và 5 (NXB Giáo dục).

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

UBND tỉnh Quảng Trị đã quyết định phê duyệt Dự án “Công viên Thống nhất tại khu di tích quốc gia đặc biệt đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải” và Dự án “Khu di tích quốc gia đặc biệt Thành cổ Quảng Trị và những địa điểm lưu niệm sự kiện 81 ngày đêm chiến đấu, bảo vệ Thành cổ Quảng Trị".

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Hội nghị trực tiếp kết hợp trực tuyến tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2025 của ngành văn hóa, thể thao và du lịch kết nối trực tuyến với 772 điểm cầu trên toàn quốc.

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức Hội nghị triển khai Chỉ thị 30/CT-TTg ngày 29/8/2024 của Thủ tướng Chính phủ về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam.

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Một mẫu số chung trên thế giới: Các quốc gia phát triển về văn hóa luôn có những mô hình đầu tư và tài trợ thành công cho lĩnh vực văn hóa, tạo ra sự phát triển bền vững cho cộng đồng.

Tin mới nhất

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Lần đầu tiên tại Hà Nội, một không gian với bối cảnh là một khu phố cổ Hà Nội với các toa tàu điện, các cửa hàng bách hóa… gợi nhớ cho người dân Thủ đô và du khách về ký ức của "thời bao cấp", một trong những thời kỳ đặc biệt của đất nước.

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Hà Nội với sự lung linh của ánh đèn và hơi thở lịch sử qua từng góc phố, là một mô hình độc đáo, giúp du khách khám phá một Hà Nội rất khác - một Hà Nội quyến rũ, đậm chất thơ và sâu lắng.

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Những nơi này đều có nhiều truyền thuyết bí ẩn xoay quanh và được cho là có thể dẫn lối cho người trần sang thế giới bên kia.

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

World Travel Awards chọn TP.HCM là địa điểm tổ chức Lễ trao giải thưởng khu vực châu Á và châu Đại Dương năm 2022.

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

Đảo quốc sư tử Singapore hiện đang thu hút với địa điểm dành cho các tín đồ của trà sữa và những viên trân châu ngọt ngào, cũng như những ai ưa khám phá. Đó là bảo tàng trà sữa trân châu đầu tiên tại Đông Nam Á

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Với vẻ đẹp hoang sơ của biển cùng kiến trúc độc đáo, cầu cảng Hải Tiến thuộc Khu du lịch Hải Tiến (Hoằng Hóa) hiện đang là điểm check-in khiến giới trẻ mê mệt.

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Những chuyến du xuân vui và hoàn hảo ai cũng mong muốn, tuy nhiên nó sẽ mất hứng và không trọn vẹn khi gặp những phiền toái đột xuất xảy ra trên đường.

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Đến hẹn lại lên. Tháng Giêng âm lịch hàng năm là tháng của rất, rất nhiều các lễ hội ở Việt Nam trong đó có những lễ hội đáng chú ý, thu hút mối quan tâm của đông đảo dân chúng cũng như du khách gần xa.

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Từ nhiều năm nay, với đặc thù về cảnh quan trong dịp Tết, Tây Bắc luôn là điểm hẹn lý tưởng để các phượt thủ tìm đến

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Thái Lan, nếu đã quá quen với Bangkok và Pattaya náo nhiệt phố thị, Phuket với những bãi biển cát trắng trải dài, thì Chiang Mai sẽ cho du khách một trải nghiệm khác biệt.