Chữ và nghĩa: 'Mẹ là đất nước, tháng ngày của con'

Chắc nhiều người nhận ra ngay đây là câu thơ cuối cùng trong bài "Mẹ ốm" của Trần Đăng Khoa, được viết năm 1970, theo thể lục bát, gồm 26 câu.
06/03/2024 06:58
PGS-TS Phạm Văn Tình

Chắc nhiều người nhận ra ngay đây là câu thơ cuối cùng trong bài Mẹ ốm của Trần Đăng Khoa, được viết năm 1970, theo thể lục bát, gồm 26 câu.

Tôi không có ý định phân tích bài thơ này dưới góc độ một người cảm thụ văn học (vì đã có nhiều nhà phê bình đã làm và làm quá tốt). Tôi chỉ nhân đọc câu thơ này để bàn một vấn đề liên quan tới cú pháp tiếng Việt: Từ "là" trong câu thơ trên được hiểu như thế nào?

Quay ngược thời gian một chút, giới Việt ngữ học những năm 1970 - 1980 đã có cuộc tranh luận sôi nổi về cấu trúc "danh + là + danh" (danh 1 + là + danh 2). Về ngữ pháp và ngữ nghĩa đều "lưỡng phân" thành 2 hướng hiểu.

Xét về mặt ngữ pháp, có một số nhà ngôn ngữ cho "là" đủ tư cách là vị ngữ, thành phần sau là bổ ngữ (VD: Cây xanh là lá phổi, thì chủ ngữ là "cây xanh", vị ngữ: "là", bổ ngữ: "lá phổi"). Nhưng sau đó, đã có người cho rằng (và được đa số hưởng ứng), phải xem toàn bộ tổ hợp "là + danh từ (hoặc danh ngữ) đứng sau" mới làm thành một vị ngữ (VD: Bố Tý là công nhân, thì chủ ngữ là "bố Tý", vị ngữ "là công nhân" ).

Chữ và nghĩa: 'Mẹ là đất nước, tháng ngày của con' - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ. Nguồn: Internet

Đến đây, lại có 2 quan điểm về từ loại. Có người coi "là" chỉ là hư từ (vì không có nghĩa từ vựng). Nhưng có người lại cho rằng "là" là động từ (giống như "être" trong tiếng Pháp, "to be" trong tiếng Anh và "быть" trong tiếng Nga, với cách dùng, cách chia khác nhau như mọi động từ khác).

Mọi chuyện tưởng ngã ngũ, nhưng đến đây, một tranh luận đã nổ ra, liên quan tới ngữ nghĩa của tổ hợp "là + danh" (với vai trò vị ngữ): "là" biểu thị quan hệ bao hàm hoặc quan hệ đồng nhất.

Nguyễn Đức Dân cho rằng "là" trỏ quan hệ bao hàm. Bởi sau "là" chính là một đối tượng cụ thể, mà đối tượng cụ thể đó là "một phần tử (B) nằm trong một tập hợp (A)" (tức tập hợp đó bao hàm phần tử đang xét, ở đây Danh 1 bao hàm Danh 2). Nguyễn Đức Dân lấy ví dụ: "Tố Hữu là tác giả tập thơ "Việt Bắc" và cho rằng "tác giả tập thơ "Việt Bắc" là một danh xưng riêng của Tố Hữu (cũng như "Tố Hữu là tác giả tập thơ "Gió lộng", "Tố Hữu là tác giả tập thơ "Ra trận", "Tố Hữu là tác giả tập thơ "Máu và hoa"…).

Trong khi đó Trần Ngọc Thêm lại phản đối. Ông cho rằng "là" thể hiện cả 2 quan hệ bao hàm và đồng nhất, mà quan hệ đồng nhất mới là quan trọng. Đây là vấn đề liên quan tới cách dụng ngôn của người nói và người ta "có quyền đồng nhất bất cứ cái gì mà họ muốn": "Em chính là tất cả của riêng anh"; "Em sẽ là mùa Xuân của mẹ/ Em sẽ là màu nắng của cha" (Trịnh Công Sơn)…

Trở lại câu thơ trên: "Mẹ là đất nước, tháng ngày của con", ta thấy Trần Đăng Khoa đã tạo ra 2 vị từ: 1) "Mẹ là đất nước (của con)" và 2) "Mẹ là tháng ngày (của con)". Như vậy, theo anh, mẹ là tất cả "không gian rộng lớn, thiêng liêng = đất nước" và "thời gian bất tận = tháng ngày". Nói như thế mới thấy mẹ lớn lao, ý nghĩa thế nào đối với anh.

Có lẽ để hiệp vần (với "cấy cày") mà Trần Đăng Khoa mới có câu thơ tiếp theo này. Bởi thực tế, người ta có thể ví mẹ với nhiều hình ảnh khác (mà vẫn có ý nghĩa): "Mẹ là lá chắn, che chở suốt đời con", "Mẹ là bầu trời", "Mẹ là niềm tin bất tận"… Nhưng rõ ràng, câu "Mẹ là đất nước, tháng ngày của con" là một câu hay xuất thần. Nó chốt lại một bài thơ không chỉ thể hiện tình cảm của người con đối với mẹ, mà còn là nỗi lòng, là lẽ sống, là quan niệm về giá trị lớn lao của người mẹ trong cuộc sống nói chung. Chính từ "là" góp phần làm nên hạt nhân ngữ nghĩa câu thơ. Nó mở hướng cho một cách hiểu.

Từ "là" định hướng cho ta

Quê hương, đất nước hay là ngày mai

Tin cùng chuyên mục

Nhà văn Mộc An: Viết cho thiếu nhi là viết cho tuổi thơ mình

Nhà văn Mộc An: Viết cho thiếu nhi là viết cho tuổi thơ mình

Mới đây, bộ đôi truyện dài "Nếu một ngày chúng tớ biến mất", "Nhạc sĩ đường phố" của chị lại được vinh danh với giải B, Giải thưởng Sách quốc gia 2024. Thể thao và Văn hóa đã gặp lại và có cuộc trò chuyện với chị.

Góc nhìn 365: Một tương lai dừng lại để nối những tương lai

Góc nhìn 365: Một tương lai dừng lại để nối những tương lai

Bức ảnh các bác sĩ đang đứng xung quanh bàn phẫu thuật, thành kính chắp tay cúi đầu, đang được lan truyền khắp nơi trong những ngày qua.

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

"Khai vấn trong từng hơi thở" là cuốn sách thứ hai của tác giả Ruby Nguyen, do Nhà xuất bản Hà Nội và Thái Hà Books ấn hành.

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

Đài PT-TH Hà Nội tổ chức chương trình nghệ thuật chính luận đặc biệt mang tên "Khúc quân hành vang mãi non sông" vào 22/12 tại sân Đoan Môn, khu Bảo tồn Di sản Hoàng thành - Thăng Long.

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

"Biến mất" khá lâu trong làng văn, mới đây, nhà văn Phương Trinh - cây bút có dấu ấn trong văn học thiếu nhi - xuất hiện trở lại trong những sách "Bài tập thực hành tiếng Việt", lớp 4 và 5 (NXB Giáo dục).

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

UBND tỉnh Quảng Trị đã quyết định phê duyệt Dự án “Công viên Thống nhất tại khu di tích quốc gia đặc biệt đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải” và Dự án “Khu di tích quốc gia đặc biệt Thành cổ Quảng Trị và những địa điểm lưu niệm sự kiện 81 ngày đêm chiến đấu, bảo vệ Thành cổ Quảng Trị".

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Hội nghị trực tiếp kết hợp trực tuyến tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2025 của ngành văn hóa, thể thao và du lịch kết nối trực tuyến với 772 điểm cầu trên toàn quốc.

Tin mới nhất

Đà Nẵng đón Giáng sinh – Chào năm mới 2025 với nhiều chương trình du lịch độc đáo

Đà Nẵng đón Giáng sinh – Chào năm mới 2025 với nhiều chương trình du lịch độc đáo

Chào mừng lễ Giáng sinh và năm mới 2025, các đơn vị du lịch, lưu trú, điểm công cộng trên địa bàn thành phố Đà Nẵng đang có nhiều hoạt động, chương trình độc đáo, hấp dẫn thu hút khách du lịch.

Du lịch Huế “cất cánh” bằng thế mạnh di sản văn hóa

Du lịch Huế “cất cánh” bằng thế mạnh di sản văn hóa

Năm 2025 là dấu mốc quan trọng đánh dấu bước ngoặt Thừa Thiên - Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương, đem đến nhiều vận hội mới cho địa phương.

Thái Nguyên lần đầu tổ chức Liên hoan ẩm thực các món ăn chế biến từ cây chè

Thái Nguyên lần đầu tổ chức Liên hoan ẩm thực các món ăn chế biến từ cây chè

Ngày 16/12/2024, tại thành phố Thái Nguyên, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên phối hợp với Hiệp hội Du lịch tỉnh tổ chức Liên hoan Ẩm thực mang chủ đề “Trải nghiệm xứ trà, đậm đà bản sắc”.

Ninh Thuận tăng cường bảo vệ và phát huy giá trị đồi cát Nam Cương

Ninh Thuận tăng cường bảo vệ và phát huy giá trị đồi cát Nam Cương

Đồi cát Nam Cương (xã An Hải, huyện Ninh Phước) nằm cách trung tâm thành phố Phan Rang – Tháp Chàm khoảng 7 km về hướng Đông Nam được ví như "tiểu sa mạc Sahara" với cảnh quan và địa hình độc đáo.

Quảng Bình phát triển du lịch nông thôn, du lịch cộng đồng

Quảng Bình phát triển du lịch nông thôn, du lịch cộng đồng

Tỉnh Quảng Bình có nhiều danh lam thắng cảnh kỳ thú, hấp dẫn du khách trong nước và quốc tế.

Phở và nem “chinh phục” thực khách Italy

Phở và nem “chinh phục” thực khách Italy

Ngày 12/12/2024, Đại sứ quán Việt Nam tại Italy đã phối hợp với Vietnam Airline tổ chức sự kiện “Phở và Nem: Đường đến với ẩm thực Việt Nam - Bay thẳng Việt Nam - Italy từ tháng 7/2025” nhằm quảng bá văn hóa ẩm thực và thúc đẩy du lịch Việt Nam.

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Lần đầu tiên tại Hà Nội, một không gian với bối cảnh là một khu phố cổ Hà Nội với các toa tàu điện, các cửa hàng bách hóa… gợi nhớ cho người dân Thủ đô và du khách về ký ức của "thời bao cấp", một trong những thời kỳ đặc biệt của đất nước.

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Hà Nội với sự lung linh của ánh đèn và hơi thở lịch sử qua từng góc phố, là một mô hình độc đáo, giúp du khách khám phá một Hà Nội rất khác - một Hà Nội quyến rũ, đậm chất thơ và sâu lắng.

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Những nơi này đều có nhiều truyền thuyết bí ẩn xoay quanh và được cho là có thể dẫn lối cho người trần sang thế giới bên kia.

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

World Travel Awards chọn TP.HCM là địa điểm tổ chức Lễ trao giải thưởng khu vực châu Á và châu Đại Dương năm 2022.