Tọa đàm Phụ nữ Việt Nam xuyên văn hóa do Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam và The Ladder phối hợp tổ chức tại TP.HCM vào cuối tuần qua. Chủ đề này đã thu hút công chúng nhiều lứa tuổi, nhiều ngành nghề tham dự.

Tọa đàm thú vị này nằm trong chuỗi chủ đề nghiên cứu giới, góp phần thúc đẩy sự tiến bộ của phụ nữ, cũng như phong trào bình đẳng giới tại Việt Nam. Đồng thời, nó đóng góp một tiếng nói vào xu hướng bình đẳng giới trên toàn cầu mà những đơn vị đồng tổ chức mong được góp sức.

Phụ nữ góp phần xây dựng cộng đồng trí tuệ

Giáo sư Cindy Nguyễn (Đại học California, Los Angeles), chuyên gia nghiên cứu về lịch sử Việt Nam, văn hóa in ấn Đông Nam Á, nhân văn kỹ thuật số và thư viện, nói về chính bản thảo cuốn sách của bà. Đó là cuốn Bibliotactics: Libraries and the Colonial Public in Vietnam, xem xét lịch sử văn hóa và chính trị của các thư viện ở Hà Nội và Sài Gòn từ thời Pháp thuộc cho đến quá trình phi thực dân hóa thư viện.

Trong công trình này, bà khám phá sự xuất hiện của một nhóm công chúng đọc sách do nhà nước thực dân bảo trợ trong khuôn khổ thư viện ở Việt Nam thế kỷ XX.

Bà lập luận rằng nhà nước thuộc địa Pháp đã cố gắng ban hành một "trật tự thông tin" bằng cách xây dựng thư viện để hợp pháp hóa thẩm quyền của mình và để kiểm soát việc lưu thông báo in. Chống lại cách hiểu từ trên xuống, bà chứng minh cách người sử dụng thư viện đã định hình sứ mệnh của thư viện và hình thành nên một "văn hóa đọc công cộng" đặc biệt...

Cuốn sách của bà cũng cung cấp nhiều thông tin về không gian đọc dành cho nữ giới và nam giới ở các thư viện Hà Nội và Sài Gòn thời thuộc địa.

Có những câu chuyện nhỏ thú vị xung quanh đề tài nghiên cứu của Cindy Nguyễn. Bà nhìn thấy trong những bức hình lưu lại hình ảnh thư viện quốc gia vào những năm 1930, rất ít phụ nữ có mặt ở đó. Lúc này, không gian thư viện là không gian văn hóa, không chỉ là nơi đến để đọc sách, còn để giao lưu và chỉ có đàn ông và một số ít phụ nữ Pháp có mặt. Bỏ qua xu hướng "trọng nam khinh nữ", số phụ nữ phát triển con đường tri thức, học hành ở giai đoạn lịch sử này không nhiều. Những phụ nữ ham đọc sách không chọn đến thư viện, mà mượn sách về nhà đọc, vì học còn có thể đọc cùng con cái của mình, đọc tranh thủ những khoảng thời gian rảnh rỗi sau khi làm việc nhà.

Nhưng gần đây, khi đến thăm Thư viện Tổng hợp TP.HCM, bà thấy nhiều phụ nữ chủ động đưa con cái của mình đến thư viện cùng đọc sách, cùng giao lưu trong không gian sách, trong văn hóa đọc. Rõ ràng, theo sự phát triển của lịch sử, của những quan điểm phát triển về nữ quyền, cách phụ nữ tiếp cận tri thức cũng thay đổi rõ rệt.

Vẫn góc nhìn "xuyên văn hóa" của phụ nữ Việt Nam qua văn hóa đọc, Maya Lê (tên tiếng Việt là Mai) có niềm đam mê đối với sự bình đẳng và đa dạng trong văn học dành cho trẻ em. Cô đã truyền cảm hứng cho một thế hệ độc giả mới thông qua video tương tác trên YouTube, bài đánh giá sách dành cho trẻ em trên Instagram, đồ thủ công lấy cảm hứng từ sách và sự kiện Kể chuyện cộng đồng trực tiếp…

Maya Lê cho biết, việc phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng, trong mỗi gia đình chính là cách để cha mẹ có thể cùng nhau tương tác, chia sẻ nhiều hơn với con cái, gắn kết tình cảm, văn hóa giữa các thế hệ khác nhau. Ở Mỹ, chính những tiểu thương, đa số là những người mẹ, người cô, người chị cùng chung tay để chọn dịch những cuốn sách về văn hóa Việt Nam do chính những tác giả và họa sĩ người Việt viết, vẽ, để thông qua đó giúp trẻ không quên gốc gác, ngôn ngữ, văn hóa mẹ đẻ của mình, khoảng cách địa lý cũng nhờ đó mà được xích gần.

Những đứa trẻ lớn lên ở Mỹ hoặc những quốc gia khác, trong một cộng đồng có ý thức phát triển văn hóa đọc, tạo cho con một tình yêu với sách, đặc biệt là những cuốn sách về quê hương, gốc rễ của mình thì chắc chắn sẽ có nền tảng vững vàng để phát triển.

Maya Lê hiện là giáo viên tiểu học, nghệ sĩ và nhà phát triển chương trình giảng dạy, đồng thời sáng lập MaistoryBook.

Đến nơi xa xôi "gặp tổ tiên"

Hầu hết diễn giả có mặt trong buổi tọa đàm này hiện đang sinh sống ở nhiều quốc gia khác nhau. Một suy nghĩ khá trùng lặp trong những trao đổi của họ, đó là "đi xa để trở về".

Giáo sư Ly Nguyễn với chủ đề Gặp gỡ tổ tiên của bạn ở một nơi xa xôi, thảo luận về việc phát triển ý thức phê phán về chủng tộc/sắc tộc, giới/tính dục, giai cấp và bản sắc chính trị thông qua chính kinh nghiệm của cô khi theo đuổi học thuật ở Bắc Mỹ.

Một điều thật lạ mà giáo sư Ly Nguyễn nhận ra là chỉ khi đi xa cô mới ham thích tìm hiểu nhiều hơn về bản thân, về cội nguồn, lịch sử dân tộc mình, yêu và tự hào hơn gốc gác của mình.

Không phải chỉ những phụ nữ có nền tảng tri thức cao mới có khả năng viết "gia phả" về bản thân mình. Đạo diễn Quyên Nguyễn Lê đã chia sẻ bộ phim ngắn về những trải nghiệm của cô và gia đình "chính quán nail" của mẹ mình - đến Mỹ vào đầu những năm 1980, nằm trong số 80% phụ nữ Việt Nam qua Mỹ chọn công việc làm nail (móng tay, móng chân). Ở nơi người ta không cần nhớ tên mẹ cô, chỉ cần nhớ tên quán Cathy's - chính là tên cô con gái bà yêu thương. Và bà tìm thấy hạnh phúc giản dị trong công việc làm nail mà ai nhìn vào cũng thấy cực khổ: Được vừa làm vừa trông con, có thể đưa đón con đi học, có thể kiếm tiền nuôi con khôn lớn ăn học trên đất khách xa xôi.

Và như nhiều phụ nữ xa quê khác, mẹ của Quyên Nguyễn Lê lựa chọn những yêu thương cho cuộc sống của mình: Chọn người chú, người thím, người quen vì nhận ra sự tử tế, thật thà trong cách đối đãi lẫn nhau… Việc giữ gìn sự thiện lương, trong sáng trong cuộc sống này cũng là cách để những người phụ nữ lao động chân tay "không ai nhớ tên" nhưng vẫn tìm đến như mẹ của Quyên Nguyễn Lê cũng là cách đáng tự hào về bản thân, về văn hóa của mình.

Bà Nguyễn Thị Thu (Trưởng chi nhánh NXB Phụ nữ Việt Nam tại TP.HCM) cho biết trong tương lai gần sẽ có thêm nhiều buổi tọa đàm, trò chuyện khác, để thu hút công chúng, đặc biệt là giới trẻ quan tâm đến chủ đề giới và phát triển.

Bên cạnh việc xuất bản, việc tổ chức các sự kiện về chủ đề nghiên cứu giới, góp phần thúc đẩy sự tiến bộ của phụ nữ cũng như phong trào bình đẳng giới tại Việt Nam sẽ góp thêm tiếng nói quan trọng trong xu hướng bình đẳng giới trên toàn cầu.