Những ngày gần đây, câu chuyện thiếu điện, cắt điện trong những ngày oi ả đang làm "nóng" dư luận xã hội và cả nghị trường. Vấn đề cần thanh tra Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), xem lại hoạt động đầu tư, vận hành của ngành điện cũng được đặt ra…

Tuy nhiên, những lúc nóng vì thời tiết, "bức bối" vì điện, áp lực cảm xúc từ dư luận xã hội… hơn bao giờ hết lại là lúc cần cái đầu "lạnh" hạ nhiệt, để bình tĩnh nhìn lại căn nguyên, từ đó cùng chung tay tìm giải pháp.

Trước tiên, điện không chỉ là câu chuyện lỗ - lãi, mà còn là huyết mạch năng lượng, là an ninh năng lượng của cả nền kinh tế - xã hội. Hiểu đơn giản là bên cạnh quan hệ cung - cầu phục vụ dân sinh, các hoạt động kinh tế - xã hội, nguồn điện còn cần lượng dự phòng để đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

Việc hòa lưới điện quốc gia cũng được cẩn trọng nhìn nhận ở nhiều yếu tố, không chỉ là câu chuyện kỹ thuật hay tiền bạc. Với nhiều lý do đặc thù, điện là loại năng lượng đặc biệt, là mặt hàng chiến lược do Nhà nước quản lý giá. Không phải ai muốn sản xuất thì sản xuất, ai muốn hòa lưới điện quốc gia thì hòa!

Nhớ lại thời điểm giai đoạn 2019 - 2021, nhà nhà lao vào làm điện gió, mặt trời mà ngành chức năng hay địa phương vẫn không đưa ra cảnh báo đầy đủ. Chưa kể lại có xu hướng chiều theo chủ đầu tư và địa phương đã khiến quy hoạch điện bị "băm nát". Hệ quả kéo theo là phải có đường dây truyền tải, giải toả mặt bằng đi theo. Các nhà đầu tư này muốn bán điện thì phải có hợp đồng mua bán điện và hồ sơ pháp lý đầy đủ. Ai dám đảm bảo rằng nhà máy chưa đủ hồ sơ thủ tục kia không thể xẩy ra sự cố khi phát điện và ảnh hưởng đến vận hành hệ thống điện?

Câu chuyện cơ chế và đầu tư trong nhiều năm về trước vẫn đang đặt ra những bộn bề giải pháp để tháo gỡ các vướng mắc phát sinh, không chỉ cho hiện tại, mà cho cả tương lai.

Cùng quay lại với câu chuyện cung - cầu đơn thuần ở thời điểm hiện nay, ngành điện đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn.

Hệ thống điện của Việt Nam tới cuối tháng 12/2022 có khoảng 360 nhà máy đang vận hành (không kể các nhà máy thuỷ điện vừa và nhỏ) với tổng công suất lắp đặt 80.704 MW, chưa kể nguồn nhập khẩu. Các nhà máy điện gió và điện mặt trời đã, đang xây dựng hoặc chuẩn bị đầu tư chủ yếu là của tư nhân.

Với công suất lắp đặt như trên mà công suất khả dụng (công suất tối đa mà máy phát có thể phát được an toàn và liên tục) chỉ có tầm 46.000 MW thì có nhiều nguyên nhân; trong đó có câu chuyện El Nino, nắng nóng cực đoan diễn ra gây áp lực rất lớn cho cung ứng điện phục vụ sản xuất và đời sống người dân tại khu vực phía Bắc.

Báo cáo mới nhất ngày 8/6 của Cục Kỹ thuật an toàn và Môi trường công nghiệp - Bộ Công Thương cho thấy, có 9 hồ thuỷ điện đang ở mực nước chết gồm: Lai Châu, Sơn La, Thác Bà, Tuyên Quang, Bản Vẽ, Hủa Na, Trung Sơn, Thác Mơ, Trị An; trong đó, mực nước tại hồ thủy điện Thác Bà đã dưới mực nước chết từ ngày 1/6. Bên cạnh đó còn có 11 nhà máy thủy điện phải dừng phát điện vì lưu lượng và mực nước về hồ không đảm bảo như: Sơn La, Lai Châu, Huội Quảng, Thác Bà, Tuyên Quang, Bản Vẽ, Hủa Na, Trung Sơn, Trị An, Đại Ninh, Pleikrong. Duy nhất hồ thủy điện Hòa Bình còn nước trong hồ và chỉ có thể duy trì phát điện đến khoảng ngày 12-13/6 tới.

Các nguồn điện khác cũng đang gặp khó khăn, vướng mắc. Đặc biệt, tiến độ hàng loạt các dự án nguồn điện khu vực phía Bắc đưa vào chậm so với quy hoạch điện đã được phê duyệt trước đó đã gây áp lực đến cung cấp điện...

Việc ban hành Quy hoạch Điện VIII đã thỏa mãn được yêu cầu phác họa tương lai của hệ thống điện Việt Nam trong thời gian tới, nhưng vẫn cần các giải pháp cụ thể, thiết thực thì mới có thể hiện thực hóa được các mục tiêu đề ra. Bởi vậy, ngay sau khi Quy hoạch Điện VIII được ban hành, điều mà các nhà đầu tư ngóng chờ hiện nay chính là cơ chế cụ thể để các dự án có thể tiến tới bước triển khai và vận hành hiệu quả.

Khó khăn không chỉ của riêng ai. Người dân bức xúc vì bị cắt điện giữa ngày nắng nóng. Doanh nghiệp lo ngay ngáy khi nghĩ tới khả năng bị cắt điện ảnh hưởng sản xuất. Những dự báo về nguy cơ cắt điện đã được đặt ra. Thêm vào đó, không ít ý kiến đưa ra so sánh với các nước trong khu vực, trên thế giới trong việc cung ứng điện... Nóng lại càng nóng!

Ngoài kia, giữa tiết trời nắng nóng, những người thợ điện vẫn miệt mài chênh vênh trên các độ cao khác nhau để khắc phục sự cố, đảm bảo ổn định nguồn điện cho xã hội, cho dân sinh. Trong phòng làm việc của các bộ, ngành, cơ quan quản lý, vẫn ngổn ngang bộn bề bài toán cung ứng điện, bài toán về giá...

Thiết nghĩ, song song với việc phát triển hệ thống điện thì trước mắt cần sự thấu hiểu, đồng lòng của toàn xã hội, việc tiết kiệm điện vẫn phải trở thành một ý thức thường trực đối với mỗi người dân. Bên cạnh đó, các giải pháp điều tiết phụ tải sử dụng điện; hạn chế thu hút đầu tư vào lĩnh vực công nghiệp tốn điện, lợi dụng điện giá rẻ của Việt Nam; sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả sẽ bắt buộc phải triển khai mạnh mẽ trong giai đoạn sắp tới, đặc biệt trong mùa hè nắng nóng năm nay.

Hãy nhìn ra nhiều nước xung quanh như Ấn Độ, Bangladesh, thậm chí Trung Quốc cũng đang đối diện với việc cắt điện luân phiên.  Điện đang "nóng" nhưng cần cái đầu "lạnh" đủ để "hạ nhiệt", bình tĩnh để Chính phủ, các bộ ngành chức năng tìm biện pháp trước mắt cũng như giải pháp căn cơ lâu dài.

Nếu thiếu sự đồng lòng, mọi thứ vẫn bề bộn; nếu vẫn chậm trễ và không quyết liệt, thì cái giá phải trả sẽ là những cú sốc khó lường, không chỉ trong phát triển kinh tế, mà liên quan tới cả xã hội.