Bàn về Ngã ba Hạc

Vừa cùng anh em đồng nghiệp đi thăm khu di tích lịch sử Đền Hùng. Qua thành phố Việt Trì, nghỉ chân giải khát tại lầu đón gió Văn Lang, mái tròn lợp lá, tọa trên một ngọn đồi thấp nhìn ra bến nước, chợt nghĩ đến tên gọi đã băn khoăn từ lâu - “Ngã ba Hạc”.
13/08/2022 07:44

Vừa cùng anh em đồng nghiệp đi thăm khu di tích lịch sử Đền Hùng. Qua thành phố Việt Trì, nghỉ chân giải khát tại lầu đón gió Văn Lang, mái tròn lợp lá, tọa trên một ngọn đồi thấp nhìn ra bến nước, chợt nghĩ đến tên gọi đã băn khoăn từ lâu - “Ngã ba Hạc”.

Xây dựng Đền Hùng xứng tầm Khu di tích quốc gia đặc biệt

Xây dựng Đền Hùng xứng tầm Khu di tích quốc gia đặc biệt

Những ngày cuối tháng Hai âm lịch, trong Khu di tích lịch sử Đền Hùng, không khí lạnh cuối mùa tràn về, trời mưa nặng hạt nhưng trên công trường xây dựng cầu đi bộ qua hồ Mai An Tiêm, cạnh khu đón tiếp khách ngã năm Đền Giếng, vẫn rền vang tiếng máy.

"Ngã” ở đây là một danh từ đứng trước một danh từ chỉ số lượng, ví dụ “ngã ba, ngã bảy” là chỗ có ba, có bảy ngả đường hay ngả sông tỏa đi theo các hướng khác nhau. Chẳng hạn nói “Đôi ngả chia lìa (tên một bài hát)” hay “đến Sơn Tây, tôi đi thẳng ngả Trung Hà, anh rẽ ngả qua cầu sang tỉnh Vĩnh Phúc”, vv. Như vậy, ngã ba đường (hay sông) là một vùng giao giữa một con đường/con sông với một con đường/con sông khác tạo ra ba ngả.

Ở Bắc Bộ, đoạn sông Hồng từ chỗ vào đất Việt Nam đến Việt Trì, xưa kia, còn có tên gọi khác - sông Thao (Thao Giang), vẫn được nhắc đến trong một số tác phẩm văn thơ, âm nhạc.

Chảy đến xã Hồng Đà (huyện Tam Nông, Phú Thọ), sông Hồng (Thao) gặp sông Đà từ phía hữu ngạn chảy vào. Gần cửa sông Đà có cầu Trung Hà bắc qua - ranh giới giữa huyện Ba Vì thuộc TP Hà Nội và huyện Tam Nông thuộc tỉnh Phú Thọ. Ngã ba sông này được gọi theo địa danh hành chính của nó - ngã ba Hồng Đà (hay ngã ba Trung Hà).

Chú thích ảnh
Ngã ba Hạc và ngã ba Hồng Đà

Sau đó, sông Hồng tiếp tục chảy xuôi một khoảng khá xa, đến phường Bạch Hạc thuộc TP Việt Trì, thì hợp lưu với sông Lô từ phía tả ngạn chảy vào, tạo thành một ngã ba sông khác, gọi là Ngã ba Hạc. Gần cửa sông Lô có cầu Việt Trì (còn có tên cầu Bạch Hạc) bắc qua, là ranh giới giữa hai tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ.

Như vậy, ngã ba Hạc và ngã ba Hồng Đà là hoàn toàn khác nhau; chúng cách nhau khoảng 12 km (Hình 1); một thuộc TP Việt Trì, một thuộc huyện Tam Nông.

Trong khi đó, ở rất nhiều tài liệu và văn bản nhà nước, kể cả cổng thông tin điện tử của tỉnh Phú Thọ thường gặp những câu, chẳng hạn “Ngã ba Hạc hợp lưu bởi sông Thao, sông Đà, sông Lô” hay “Ngã ba sông Bạch Hạc, nơi gặp gỡ của ba con sông hùng vĩ và thơ mộng của miền Bắc là sông Hồng, sông Đà và sông Lô”, v.v...

***

Nhận thấy rằng, đây là một nhầm lẫn, có thể xuất phát từ sự hiểu lầm bài phú chữ Nôm Ngã ba Hạc phú của cụ Thượng thư triều Lê trung hưng, Tiến sĩ Nguyễn Bá Lân (1701 -1785), trong đó có những câu:

Vui thay! Ngã ba Hạc; vui thay! Ngã ba Hạc

Dưới họp một dòng; trên chia ba ngác

Ngóc ngách khôn đo rộng hẹp, dòng biếc lẫn dòng đào

Lênh lang dễ biết sâu nông, nước đen pha nước bạc

Về sau, bài phú này được nhà giáo Dương Quảng Hàm (1898 - 1946) chọn đưa vào cuốn Việt Nam thi văn hợp tuyển, xuất bản lần đầu vào khoảng những năm 39 - 40 của thế kỉ trước và được tham khảo rộng rãi trong giảng dạy văn học ở các trường.

Là người dòng dõi thơ văn uyên bác được sinh ra tại đất Cổ Đô nổi tiếng, nằm bên bờ phải sông Hồng đối diện với Việt Trì, hẳn thời thơ ấu, tác giả bài phú đã từng chạy chơi trên con đê cái xanh mướt cỏ, ngắm nhìn đoạn Nhĩ Hà uốn cong như một vành tai, sau lưng sừng sững ba ngọn Tản Viên huyền bí. Trong bài phú đầy cảm khái của mình, đứng đó, tác giả nhìn rõ “ba ngác” nghĩa là ba ngả, gồm ngả sông Lô phía trước mặt, ngả sông Hồng phía xuôi bên tay phải và ngả sông Thao ngược lên bên trái. “Dòng biếc” là chỉ nước sông Lô trong xanh; “dòng đào” là chỉ nước sông Thao và sông Hồng ngầu phù sa. Còn sông Đà, sau khi hợp lưu với sông Thao ở ngã ba Hồng Đà, dòng “nước đen” của nó còn chảy xuôi tới ngã ba Hạc trước nhà cụ, mà chưa hoàn toàn hòa trộn với các dòng nước của sông Lô và sông Hồng, nên cụ nhìn thấy ba dòng nước khác màu.

Như vậy, tác giả Nguyễn Bá Lân đã tả lại chính xác hình ảnh nhìn thấy mỗi sớm chiều, nhưng có thể về sau những người chú giải sách, ngồi trong tháp ngà văn chương mơ mộng, rung đùi bình thơ cụ đã nhầm, gộp cả hai ngã ba thành một. Và rồi điều đó lan truyền đến những thế hệ sau, tới tận bây giờ vẫn nói rằng “Ngã ba Hạc hợp lưu bởi sông Thao, sông Đà, sông Lô”; còn nói “Việt Trì, thành phố ngã ba sông” thì cần hiểu rằng đó là Ngã ba Hạc, nơi sông Lô chảy vào sông Hồng mà thôi, sông Đà không ở đó.

Có thể nêu ra nhiều ví dụ hằng ngày về cách dùng từ tương tự như trên, khiến những người quan tâm đến tiếng Việt đặt ra câu hỏi: Phải chăng người Việt ta dễ dãi dùng những từ ngữ bay bướm, văn hoa, đại khái, không có thông tin, không đo lường được, say mê những truyền thuyết và huyền thoại, mà lại cho rằng đó là “văn hóa”, là “tâm linh”?

Đến một mức nào đó, nó sẽ gây tổn hại lâu dài cho việc học và đọc hiểu văn bản. Dùng từ ngữ không chặt chẽ và khó hiểu sẽ làm người đọc, người nghe chán nản, khó thu nhận kiến thức, và do đó, cứ mãi là một đất nước khó hội nhập.

TS Phan Văn Khôi

Tin cùng chuyên mục

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

"Khai vấn trong từng hơi thở" là cuốn sách thứ hai của tác giả Ruby Nguyen, do Nhà xuất bản Hà Nội và Thái Hà Books ấn hành.

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

Đài PT-TH Hà Nội tổ chức chương trình nghệ thuật chính luận đặc biệt mang tên "Khúc quân hành vang mãi non sông" vào 22/12 tại sân Đoan Môn, khu Bảo tồn Di sản Hoàng thành - Thăng Long.

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

"Biến mất" khá lâu trong làng văn, mới đây, nhà văn Phương Trinh - cây bút có dấu ấn trong văn học thiếu nhi - xuất hiện trở lại trong những sách "Bài tập thực hành tiếng Việt", lớp 4 và 5 (NXB Giáo dục).

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

UBND tỉnh Quảng Trị đã quyết định phê duyệt Dự án “Công viên Thống nhất tại khu di tích quốc gia đặc biệt đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải” và Dự án “Khu di tích quốc gia đặc biệt Thành cổ Quảng Trị và những địa điểm lưu niệm sự kiện 81 ngày đêm chiến đấu, bảo vệ Thành cổ Quảng Trị".

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Hội nghị trực tiếp kết hợp trực tuyến tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2025 của ngành văn hóa, thể thao và du lịch kết nối trực tuyến với 772 điểm cầu trên toàn quốc.

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Để công nghiệp văn hóa Việt Nam cất cánh (kỳ 1): Chuyển biến tích cực, nhưng chưa xứng tầm

Vừa qua, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức Hội nghị triển khai Chỉ thị 30/CT-TTg ngày 29/8/2024 của Thủ tướng Chính phủ về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam.

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Đầu tư và tài trợ cho văn hóa (kỳ 2& hết): Học gì từ kinh nghiệm của thế giới?

Một mẫu số chung trên thế giới: Các quốc gia phát triển về văn hóa luôn có những mô hình đầu tư và tài trợ thành công cho lĩnh vực văn hóa, tạo ra sự phát triển bền vững cho cộng đồng.

Tin mới nhất

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Lần đầu tiên tại Hà Nội, một không gian với bối cảnh là một khu phố cổ Hà Nội với các toa tàu điện, các cửa hàng bách hóa… gợi nhớ cho người dân Thủ đô và du khách về ký ức của "thời bao cấp", một trong những thời kỳ đặc biệt của đất nước.

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Hà Nội với sự lung linh của ánh đèn và hơi thở lịch sử qua từng góc phố, là một mô hình độc đáo, giúp du khách khám phá một Hà Nội rất khác - một Hà Nội quyến rũ, đậm chất thơ và sâu lắng.

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Những nơi này đều có nhiều truyền thuyết bí ẩn xoay quanh và được cho là có thể dẫn lối cho người trần sang thế giới bên kia.

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

World Travel Awards chọn TP.HCM là địa điểm tổ chức Lễ trao giải thưởng khu vực châu Á và châu Đại Dương năm 2022.

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

Đảo quốc sư tử Singapore hiện đang thu hút với địa điểm dành cho các tín đồ của trà sữa và những viên trân châu ngọt ngào, cũng như những ai ưa khám phá. Đó là bảo tàng trà sữa trân châu đầu tiên tại Đông Nam Á

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Với vẻ đẹp hoang sơ của biển cùng kiến trúc độc đáo, cầu cảng Hải Tiến thuộc Khu du lịch Hải Tiến (Hoằng Hóa) hiện đang là điểm check-in khiến giới trẻ mê mệt.

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Những chuyến du xuân vui và hoàn hảo ai cũng mong muốn, tuy nhiên nó sẽ mất hứng và không trọn vẹn khi gặp những phiền toái đột xuất xảy ra trên đường.

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Đến hẹn lại lên. Tháng Giêng âm lịch hàng năm là tháng của rất, rất nhiều các lễ hội ở Việt Nam trong đó có những lễ hội đáng chú ý, thu hút mối quan tâm của đông đảo dân chúng cũng như du khách gần xa.

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Từ nhiều năm nay, với đặc thù về cảnh quan trong dịp Tết, Tây Bắc luôn là điểm hẹn lý tưởng để các phượt thủ tìm đến

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Thái Lan, nếu đã quá quen với Bangkok và Pattaya náo nhiệt phố thị, Phuket với những bãi biển cát trắng trải dài, thì Chiang Mai sẽ cho du khách một trải nghiệm khác biệt.