Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh

Hà Nội từng có một ngôi chùa với quy mô có thể coi là lớn nhất (?), nhưng cũng lại đoản mệnh nhất, mà đến nay chỉ còn một kiến trúc "khiêm nhường", tọa lạc trên vỉa hè bờ hồ Hoàn Kiếm. Đó là tháp Hòa Phong của chùa Báo Ân.
20/11/2023 18:23
QXN

Hà Nội từng có một ngôi chùa với quy mô có thể coi là lớn nhất (?), nhưng cũng lại đoản mệnh nhất, mà đến nay chỉ còn một kiến trúc "khiêm nhường", tọa lạc trên vỉa hè bờ hồ Hoàn Kiếm. Đó là tháp Hòa Phong của chùa Báo Ân.

1. "Báo ân" là một triết lý sống của đạo Phật, khuyên mọi người phải báo đáp "tứ ân" (ơn đất nước, ơn cha mẹ, ơn tam bảo, ơn chúng sinh). Vì thế, nhiều nơi có chùa mang tên "Báo Ân", như ngay ở bên kia sông Hồng trên đất Gia Lâm (xưa thuộc Bắc Ninh) có ngôi chùa dựng từ thời Trần; xa hơn, ở Thiệu Văn, Thanh Hóa có chùa Báo Ân dựng từ thời Lý... và ở nhiều nơi khác nữa.

Chùa Báo Ân có tháp Hòa Phong là ngôi chùa mới xây vào thời Nguyễn, giữa thế kỷ XIX, ngay bên bờ phía Đông hồ Lục Thủy, từ sau khi lưu truyền huyền thuyết đức Lê Thái Tổ trả gươm báu cho rùa thần, thì được quen gọi nhiều hơn là hồ Hoàn Kiếm. Nó được khởi công xây năm 1842 vào thời điểm Hà Nội không còn là kinh đô của triều Nguyễn nữa, mà chỉ là một tỉnh thành.

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 1.

Vị trí chùa Báo Ân trên bản đồ Hà Nội

Tọa lạc trên 100 mẫu đất của thôn Cựu Lâu, huyện Thọ Xương, quy mô của chùa từng được mô tả là có tới 180 gian và 36 nóc với kiến trúc cầu kỳ và "phá cách" so với những ngôi chùa truyền thống. Cái tên Cựu Lâu gợi cho ta về một kiến trúc từng có ở đó, nay đã không còn nữa, phải chăng đó là lầu Ngũ Long của chúa Trịnh Doanh (1740 - 1767) năm xưa? Chùa còn được gọi là "Liên Trì" vì bao quanh là cả một vùng nước trồng sen.

Chỉ có điều, chùa Báo Ân có một đời sống rất ngắn ngủi. Chỉ 30 năm sau khi chuông chùa cất tiếng, tiếng súng của thực dân Pháp đã tấn công thành Hà Nội lần thứ nhất (1873), rồi 10 năm sau là lần tấn công thứ hai, triều đình đã ký giấy đầu hàng, chịu sự bảo hộ của nước Pháp. Đến năm 1888, vua Đồng Khánh nhượng hẳn vùng đất lõi của Thăng Long xưa - huyện Thọ Xương - cho Pháp làm nhượng địa để xây thành phố, làm trị sở của người Pháp. Đó cũng là năm chùa Báo Ân bị phá bỏ để nhường chỗ xây dựng trung tâm của thành phố trên dải đất phía Đông hồ Hoàn Kiếm, mở rộng ra bờ Nam sông Hồng. Nơi đó sẽ mọc lên Tòa đốc lý của thành phố, sau đó là dinh của Thống sứ Bắc kỳ, các công sở và hệ thống hạ tầng, cũng như kiến trúc dân sự theo kiểu phương Tây đầu tiên.

Thời gian quá ngắn ngủi khiến sách vở của người Việt chưa kịp ghi nhận bao nhiêu, nhưng thời điểm này người Pháp đã có mặt ngày một đông, lại có cả các nhà báo, các nhà khảo cứu, lại có máy ảnh… nên để lại cho hậu thế chúng ta những mô tả rất trực quan và sống động.

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 2.

Ảnh chụp của bác sĩ Hocquard: tòa tam quan và các tháp tăng

Ấn tượng đầu tiên của những người Âu này là những hình ảnh được tạc trên các vách gỗ lớn nơi cổng chùa mô tả cảnh "thập điện Diêm Vương" theo quan niệm của phương Đông là nỗi khủng khiếp với những kẻ xấu trên trần thế bị đầy xuống địa ngục. Vì vậy ngôi chùa này được người Pháp định danh là "Pagode des Supplices" (dịch là chùa Khổ hình).

Hình ảnh mô tả thì rùng rợn, nhưng trình độ đục chạm và khảm trai của người thợ Việt Nam trên những bức vách và nhiều pho tượng dựng trong chùa được khen là tinh xảo hơn hẳn những chùa của người Tàu ở Quảng Đông mà người Tây đã biết tới. André Masson là người viết những khảo cứu sớm nhất về Hà Nội, đưa ra nhận xét: "Những tác phẩm điêu khắc kỳ hình dị dạng, khó tả nên lời, nhưng không thiếu vẻ tinh xảo vượt xa những tấm bích họa khủng khiếp nhất của các nghệ sĩ châu Âu thời trung cổ".

Còn dân gian thì kịp ghi lại trong ký ức người xưa: "Gần xa nô nức tưng bừng/ Vào chùa Quan Thượng xem bằng động tiên/ Lầu chiêng gác trống hai bên/ Trông xa chợ mới Tràng Tiền kinh đô/ Khen ai khéo họa dư đồ/ Sau lưng Nhị Thủy trước hồ Hoàn Gươm". Riêng câu cuối cho thấy có thể cửa trước của chùa Báo Ân nhìn ra hồ Hoàn Kiếm, trong khi mô tả của bác sĩ Hocquard thì "phía sau chùa Báo Ân là tháp Hòa Phong" (?).

Bài thơ dân gian có nhắc đến một cái tên nữa của chùa Báo Ân là "chùa Quan Thượng". Đó là để nhắc đến tên người đứng ra dựng chùa là người có phẩm hàng đến bậc thượng thư. Đó là tổng đốc Ninh Hà (Bắc Ninh và Hà Nội) Nguyễn Đăng Giai, chức phẩm tương đương đương với thượng thư trong triều. Gốc người Quảng Bình, từng bước dấn thân trên chốn quan trường đến đỉnh điểm là người đứng đầu hai tỉnh Bắc Ninh và Hà Nội, Nguyễn Đăng Giai đã đứng ra hưng công và vận động tín đồ khắp nơi góp sức xây chùa. Việc làm của ông sau này cũng được dư luận đánh giá nhiều chiều, kẻ khen, người chê… Nhưng đáng tiếc là ngôi chùa Báo Ân đoản mệnh nay chỉ để lại một di tích nhỏ.

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 3.

Chùa tọa lạc bên hồ Hoàn Kiếm

2. Sau việc phá thành Hà Nội và chùa Báo Ân dưới thời toàn quyền Jean-Marie de Lanessan, các vị toàn quyền tiếp theo bắt đầu nhận ra những giá trị của nền văn minh bản xứ. Không từ bỏ những mục tiêu thực dân, nhưng nhiều giá trị của các di sản quá khứ đã được bảo vệ theo những chuẩn mực và phương pháp của văn minh Tây phương. Điều này đã cứu vãn được không ít những di sản văn hóa của Hà Nội mà ngày nay chúng ta đang kế thừa và phát huy. Đó là một thực tế tích cực của lịch sử, cũng như việc chủ nghĩa thực dân tất yếu phải lùi sâu vào dĩ vãng…

Ngày nay ngôi tháp Hòa Phong nhỏ bé khiêm nhường nép mình trên bờ hồ Hoàn Kiếm với 4 cửa mang bốn cái tên: "Báo Ân môn", "Báo Nghĩa môn", "Báo Đức môn", "Báo Phúc môn" - như những lời nhắc nhở cái đạo lý muôn thuở mà dân ta coi trọng.

Xin được nói thêm một chi tiết chép trong thiên ký sự của một người dân Việt Nam từ phương Nam ra Bắc vào năm Kỷ Hợi 1876 (khi Tây chưa trở lại) là Trương Vĩnh Ký. Sau khi vãn cảnh chùa Báo Ân, nhân sĩ họ Trương vừa khen ngợi lại vừa tỏ ra băn khoăn về một ngôi chùa mới xây chưa đầy 5 thập niên đã tàn tạ khiến phải thốt thành lời: "Phải chi nhà nước lo tu bổ giữ gìn thì ra một cái kiểng (cảnh) rất xinh đẹp. Mà nay thầy chùa, thầy sãi ở đó dỡ ngói, cạy gạch bán lần đi mà ăn, nên hư tệ, uổng quá!".

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 5.

Ảnh chụp mặt trước với hai cây đại lớn

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 6.

Phiên bản khắc đồng in trên giấy

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 7.

Một góc nhìn rộng hơn, với những người Pháp trong chùa

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 8.

Chùa do Nguyễn Đăng Giai, tổng đốc Ninh Hà, xây dựng

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 9.

Thời bắt đầu xuống cấp, dù mới chỉ khánh thành vài chục năm

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 10.

Quang cảnh xung quanh chùa, thập niên 1890

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 11.

Cảnh chùa

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 12.

Phối cảnh thiết kế của chùa

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 13.

Cảnh chùa nhìn từ Tháp Hòa Phong

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 14.

Chùa ở bên kia hồ

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 15.

Tháp Hòa Phong bên Hồ Hoàn Kiếm xưa

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 16.

Tháp Hòa Phong lúc có phố và đường “chen ngang"

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 17.

Tháp Hòa Phong vẫn đứng khiêm nhường bên Hồ Hoàn Kiếm khi phố xá dần hiện đại

Ảnh = Ký ức = Lịch sử (kỳ 86): Ngôi chùa đoản mệnh - Ảnh 18.

“Bối cảnh mới” của tháp Hòa Phong

Tin cùng chuyên mục

Nhà văn Mộc An: Viết cho thiếu nhi là viết cho tuổi thơ mình

Nhà văn Mộc An: Viết cho thiếu nhi là viết cho tuổi thơ mình

Mới đây, bộ đôi truyện dài "Nếu một ngày chúng tớ biến mất", "Nhạc sĩ đường phố" của chị lại được vinh danh với giải B, Giải thưởng Sách quốc gia 2024. Thể thao và Văn hóa đã gặp lại và có cuộc trò chuyện với chị.

Góc nhìn 365: Một tương lai dừng lại để nối những tương lai

Góc nhìn 365: Một tương lai dừng lại để nối những tương lai

Bức ảnh các bác sĩ đang đứng xung quanh bàn phẫu thuật, thành kính chắp tay cúi đầu, đang được lan truyền khắp nơi trong những ngày qua.

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

Tác giả Ruby Nguyen ra mắt sách "Khai vấn trong từng hơi thở"

"Khai vấn trong từng hơi thở" là cuốn sách thứ hai của tác giả Ruby Nguyen, do Nhà xuất bản Hà Nội và Thái Hà Books ấn hành.

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

"Khúc quân hành vang mãi non sông" kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam

Đài PT-TH Hà Nội tổ chức chương trình nghệ thuật chính luận đặc biệt mang tên "Khúc quân hành vang mãi non sông" vào 22/12 tại sân Đoan Môn, khu Bảo tồn Di sản Hoàng thành - Thăng Long.

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

Nhà văn Phương Trinh: "Đưa những điều gan ruột vào trang viết"

"Biến mất" khá lâu trong làng văn, mới đây, nhà văn Phương Trinh - cây bút có dấu ấn trong văn học thiếu nhi - xuất hiện trở lại trong những sách "Bài tập thực hành tiếng Việt", lớp 4 và 5 (NXB Giáo dục).

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

Chữ và nghĩa: Đường chim bay

"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

Đầu tư 170 tỷ đồng trùng tu di tích Hiền Lương-Bến Hải và Thành cổ Quảng Trị

UBND tỉnh Quảng Trị đã quyết định phê duyệt Dự án “Công viên Thống nhất tại khu di tích quốc gia đặc biệt đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải” và Dự án “Khu di tích quốc gia đặc biệt Thành cổ Quảng Trị và những địa điểm lưu niệm sự kiện 81 ngày đêm chiến đấu, bảo vệ Thành cổ Quảng Trị".

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ ngành VH,TT&DL năm 2025

Hội nghị trực tiếp kết hợp trực tuyến tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ trọng tâm năm 2025 của ngành văn hóa, thể thao và du lịch kết nối trực tuyến với 772 điểm cầu trên toàn quốc.

Tin mới nhất

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Độc đáo khu phố bao cấp của Hà Nội được tái hiện trong "Đêm Trúc Bạch"

Lần đầu tiên tại Hà Nội, một không gian với bối cảnh là một khu phố cổ Hà Nội với các toa tàu điện, các cửa hàng bách hóa… gợi nhớ cho người dân Thủ đô và du khách về ký ức của "thời bao cấp", một trong những thời kỳ đặc biệt của đất nước.

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Trúc Bạch: Điểm đến của một Hà Nội quyến rũ, sâu lắng và đậm chất thơ

Đêm Hà Nội với sự lung linh của ánh đèn và hơi thở lịch sử qua từng góc phố, là một mô hình độc đáo, giúp du khách khám phá một Hà Nội rất khác - một Hà Nội quyến rũ, đậm chất thơ và sâu lắng.

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Bí ẩn những địa điểm được cho là cánh cổng dẫn tới thế giới khác đến nay vẫn chưa có lời giải

Những nơi này đều có nhiều truyền thuyết bí ẩn xoay quanh và được cho là có thể dẫn lối cho người trần sang thế giới bên kia.

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

TP.HCM được Giải thưởng Du lịch thế giới chọn làm nơi trao giải

World Travel Awards chọn TP.HCM là địa điểm tổ chức Lễ trao giải thưởng khu vực châu Á và châu Đại Dương năm 2022.

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

The Bubble Tea Factory: Bảo tàng trà sữa độc nhất vô nhị của đảo quốc Singapore

Đảo quốc sư tử Singapore hiện đang thu hút với địa điểm dành cho các tín đồ của trà sữa và những viên trân châu ngọt ngào, cũng như những ai ưa khám phá. Đó là bảo tàng trà sữa trân châu đầu tiên tại Đông Nam Á

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Cầu cảng đẹp như Hawai ở Hải Tiến khiến giới trẻ mê mệt, đã đến là phải check-in

Với vẻ đẹp hoang sơ của biển cùng kiến trúc độc đáo, cầu cảng Hải Tiến thuộc Khu du lịch Hải Tiến (Hoằng Hóa) hiện đang là điểm check-in khiến giới trẻ mê mệt.

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Lái xe ô tô du Xuân và những lưu ý không thể bỏ qua

Những chuyến du xuân vui và hoàn hảo ai cũng mong muốn, tuy nhiên nó sẽ mất hứng và không trọn vẹn khi gặp những phiền toái đột xuất xảy ra trên đường.

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Những lễ hội khó lòng bỏ qua đầu Xuân Kỷ Hợi

Đến hẹn lại lên. Tháng Giêng âm lịch hàng năm là tháng của rất, rất nhiều các lễ hội ở Việt Nam trong đó có những lễ hội đáng chú ý, thu hút mối quan tâm của đông đảo dân chúng cũng như du khách gần xa.

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Những địa danh Tây Bắc nhất định phải phượt đầu năm

Từ nhiều năm nay, với đặc thù về cảnh quan trong dịp Tết, Tây Bắc luôn là điểm hẹn lý tưởng để các phượt thủ tìm đến

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Chiang Mai, trải nghiệm một Thái Lan thật khác

Đến Thái Lan, nếu đã quá quen với Bangkok và Pattaya náo nhiệt phố thị, Phuket với những bãi biển cát trắng trải dài, thì Chiang Mai sẽ cho du khách một trải nghiệm khác biệt.